Żylna choroba zakrzepowo-zatorowa (ŻChZZ) jest istotnym klinicznie powikłaniem okresu pooperacyjnego, związanym ze zwiększoną zachorowalnością i śmiertelnością.
Większe zabiegi operacyjne są najważniejszym niezależnym predyktorem ŻChZZ spośród innych licznych czynników predysponujących.1
Hospitalizacja i uraz/złamanie są kolejnymi niezależnymi predyktorami w grupie pacjentów chirurgicznych.1
Zatorowość płucna (ZP) (pulmonary embolism – PE) jest najczęstszą przyczyną możliwych do uniknięcia zgonów w szpitalu.2
5–10% zgonów szpitalnych jest spowodowanych przez zatorowość płucną.3
Prognozowanie rozwoju ŻChZZ w indywidualnych przypadkach nie jest możliwe.
Dlatego w sytuacjach zagrożenia konieczna jest ogólna, dostosowana do ryzyka profilaktyka przeciwzakrzepowa.
Okołooperacyjna profilaktyka przeciwzakrzepowa zmniejsza częstość występowania zakrzepicy żył głębokich, zatorowości płucnej i zgonu.4
Istnieją jednak rozbieżności między wytycznymi a codzienną praktyką.5
Stwarza to ryzyko:
niedostatecznej profilaktyki przy zwiększonym ryzyku ŻChZZ
nadmiernej profilaktyki ze zwiększonym ryzykiem krwawienia.
W ciągu ostatnich 20 lat prawdopodobnie nie odnotowano istotnego spadku zachorowalności z powodu pooperacyjnej ŻChZZ.4
Epidemiologia
Żylna choroba zakrzepowo–zatorowa występuje prawdopodobnie u nawet 25% pacjentów leczonych chirurgicznie.
Najwyższe ryzyko po:
operacji biodra
operacji kolana
operacji onkologicznej.
Częstość występowania ŻChZZ w grupie pacjentów chirurgii ogólnej bez profilaktyki:6
zakrzepica żył głębokich (ZŻG): 25%
proksymalna ZŻG: 7%
ZP: 1,6%
śmiertelna ZP: 0,9%.
Duża zmienność częstości występowania u pacjentów bez profilaktyki7
Bardzo niskie ryzyko w przypadku drobnych zabiegów chirurgicznych u pacjentów
Niezwykle wysokie ryzyko w operacjach wysokiego ryzyka (biodro, kolano) lub u pacjentów z wieloma dodatkowymi czynnikami ryzyka (>60. roku życia., choroba nowotworowa, stan po ŻChZZ)
U każdego pacjenta poddawanego leczeniu chirurgicznemu, pacjenta po urazach i z chorobą w stanie ostrym, trzeba wziąć pod uwagę ryzyko żylnej choroby zakrzepowo-–zatorowej.
Wskazanie do profilaktyki ŻChZZ powinno być ustalane indywidualne i dostosowane do ryzyka.
ICD–10
I80.2 Zapalenie i zakrzepowe zapalenie innych żył i innych naczyń głębokich kończyn dolnych.
I26.9 Zator płucny bez wzmianki o ostrym sercu płucnym.
O08.2 Zator w następstwie poronienia, ciąży pozamacicznej lub zaśniadowej.
Ogólne zasady okołooperacyjnej profilaktyki przeciwzakrzepowej
Profilaktyka pierwotna ŻChZZ zasadniczo obejmuje III możliwe obszary interwencji:
I. Działania podstawowe
wczesne uruchamianie
ćwiczenia ruchowe
wskazówki dotyczące ćwiczeń własnych.
II. Środki fizykalne
pończochy uciskowe stosowane w profilaktyce przeciwzakrzepowej
przerywana kompresja pneumatyczna.
III. Farmakologiczne działanie przeciwzakrzepowe.
Podstawowe działania należy stosować u wszystkich pacjentów.
Ponadto profilaktyka zależy od stratyfikacji ryzyka wystąpienia ŻChZZ.
Działania podstawowe, jak również środki fizykalne nie powinny zastępować farmakologicznej profilaktyki ŻChZZ zgodnej ze wskazaniami.
I odwrotnie, jeśli stosuje się farmakologiczną profilaktykę ŻChZZ, nie należy rezygnować z podstawowych środków, a środki fizykalne należy stosować zgodnie ze wskazaniami.
W razie przeciwwskazań do farmakologicznej profilaktyki ŻChZZ należy stosować środki fizykalne.
Ocena ryzyka i środki pochodne
Uwzględniająca ryzyko profilaktyka pierwotna może znacząco ograniczyć ryzyko żylnej choroby zakrzepowo–zatorowej.3
nowe doustne antykoagulanty (inhibitory trombiny, inhibitory czynnika Xa)
antagoniści witaminy K.
Heparyna niefrakcjonowana
Niejednorodna mieszanina glikozaminoglikanów o masie cząsteczkowej od 3000 do 30 000 daltonów i średniej masie cząsteczkowej 15 000 daltonów.12
Pozyskiwana z błony śluzowej jelit świń.
Aktywacja antytrombiny III (AT III)
Pod wpływem AT następuje hamowanie czynnika Xa i czynnika IIa (trombina).
Od 2 do 3 x dziennie dawka podskórna (2 x 7500 j.m. lub 3 x 5000 j.m.) zapewnia skuteczną profilaktykę przeciwzakrzepową bez konieczności monitorowania aktywności układu krzepnięcia.
Uwaga: u 1–3% pacjentów może wystąpić małopłytkowość indukowana heparyną (HIT II) o podłożu immunologicznym!
Średnia masa cząsteczkowa wszystkich HDCz jest niższa niż połowa masy HNF.13
Działanie poprzez aktywność anty–Xa i anty–IIa (jak HNF)
Mniejsza aktywność anty–IIa w porównaniu do HNF.
Decydującą różnicą jest brak dużych cząsteczek >10 000 daltonów o nieswoistym wiązaniu ze strukturami innymi niż antytrombina, co przekłada się na korzystniejsze właściwości farmakokinetyczne.
Dobra dostępność przy podaniu podskórnym (80–95%).
Dłuższy, niezależny od dawki okres półtrwania (3–5 godzin)
Ze względu na eliminację nerkową wydłużenie okresu półtrwania przy niewydolności nerek.
Według dużego randomizowanego badania obejmującego ponad 3000 pacjentów, profilaktyka ŻChZZ rozpoczęta od riwaroksabanu po planowej wymianie stawu biodrowego lub kolanowego, może być zastąpiona ASA po 5 dniach bez zwiększenia częstości występowania chorób zakrzepowo–zatorowych lub krwawień.17
W nowych metaanalizach nie wykazano żadnych istotnych statystycznie różnic pomiędzy ASA a innymi lekami przeciwzakrzepowymi pod względem występowania żylnej choroby zakrzepowo–zatorowej i krwawień w zabiegach wszczepienia protez kolanowych i biodrowych.
Należałoby rozważyć przestawienie pacjentów bez zwiększonego ryzyka ŻChZZ na ASA po tego typu zabiegach chirurgicznych, np. w momencie wypisania ze szpitala.
Specjalne zalecenia
Oprócz zaleceń ogólnych istnieją swoiste zalecenia dotyczące okołooperacyjnej profilaktyki przeciwzakrzepowej w zależności od rodzaju interwencji:3
Profilaktyka ŻChZZ przy zabiegach w obrębie jamy brzusznej i miednicy (chirurgia trzewna i naczyniowa, ginekologia, urologia)
Kardiochirurgia, chirurgia naczyniowa kończyny dolnej
HDCz lub HNF.
Chirurgiczne interwencje w obszarze klatki piersiowej
HDCz.
Zabiegi w obszarze twarzy i szyi
Profilaktyka przeciwzakrzepowa zazwyczaj nie jest konieczna.
Operacje kończyny dolnej: jedynie działania podstawowe.
Przejście pod opiekę ambulatoryjną i czas trwania profilaktyki przeciwzakrzepowej
Po zakończeniu pobytu w szpitalu należy ponownie przeanalizować i określić potrzebę stosowania profilaktyki.
Wskazania do przedłużenia profilaktyki przeciwzakrzepowej dotyczą głównie operacji onkologicznych, stawu kolanowego i stawu biodrowego.18
Pacjentów należy poinformować o ryzyku i dostępnych środkach (korzyści, ryzyko, alternatywy).3
Jeśli konieczne jest kontynuowanie profilaktyki, należy poinformować o tym lekarzy prowadzących dalsze leczenie i skłonić pacjentów do jak najszybszego zgłoszenia się do nich w celu zapewnienia ciągłości profilaktyki ŻChZZ.
Wypisując pacjenta ze szpitala i przekazując go pod opiekę ambulatoryjną, należy zdecydować, czy należy kontynuować profilaktykę rozpoczętą w szpitalu. Działania w tym zakresie powinny się opierać na zaleceniach szpitalnych.
Lekarz rodzinny powinien z jednej strony omówić z pacjentem zalecenia szpitalne, z drugiej zaś wyjaśnić, że badania dotyczące czasu trwania profilaktyki przeciwzakrzepowej w warunkach ambulatoryjnych zostały przeprowadzone w odniesieniu tylko do niektórych chorób/zabiegów. Dlatego dane wskazanie powinno zostać ponownie sprawdzone z uwzględnieniem indywidualnego ryzyka zakrzepicy u pacjenta.
Czas trwania profilaktyki powinien być uzależniony od utrzymywania się istotnych czynników ryzyka żylnej choroby zakrzepowo–zatorowej.
Jeśli znaczące podwyższenie ryzyka ŻChZZ utrzymuje się, a zwłaszcza w niżej wymienionych sytuacjach, należy kontynuować profilaktyczne stosowanie leków:
zabieg ortopedyczny/traumatologiczny stawu biodrowego: 28–35 dni po operacji
zabieg ortopedyczny/traumatologiczny stawu kolanowego: 11–14 dni po operacji
operacje onkologiczne w obrębie jamy brzusznej lub miednicy: 4–5 tygodni.
Encke A., Haas S., Kopp I. Clinical practice guideline: The prophylaxis of venous thromboembolism, Dtsch Arztebl Int 2016, 113: 532-8, www.ncbi.nlm.nih.gov
Santana D.C., Emara A.K., Orr M.N., Klika A.K., Higuera C.A., Krebs V.E., Molloy R.M., Piuzzi N.S. An Update on Venous Thromboembolism Rates and Prophylaxis in Hip and Knee Arthroplasty in 2020, Medicina (Kaunas), 19.08.2020, 56(9): 416, www.ncbi.nlm.nih.gov
Bikdeli B, Sharif-Kashani B. Prophylaxis for venous thromboembolism: a great global divide between expert guidelines and clinical practice? Semin Thromb Hemost 2012, 38: 144-55, scholar.google.com
Geerts W.H., Heit J.A., Clagett G.P. et al. Prevention of venous thromboembolism, Chest 2001, 119(suppl 1): 132-75, www.ncbi.nlm.nih.gov
Geerts W., M.D., Pineo G., Heit J., et al. Prevention of Venous Thromboembolism. The Seventh ACCP Conference on Antithrombotic and Thrombolytic Therapy, Chest 2004, 126: 338-400, www.ncbi.nlm.nih.gov
Sachdeva A., Dalton M., Lees T. Graduated compression stockings for prevention of deep vein thrombosis, Cochrane Database of Systematic Reviews 2018, Issue 11, Art. No.: CD001484, www.cochranelibrary.com
Sajid M., Desai M., Morris R., et al. Knee length versus thigh length graduated compression stockings for prevention of deep vein thrombosis in postoperative surgical patients, Cochrane Database Sys Rev 2012, 16: CD007162, pmid:10.1002/14651858.CD007162.pub2, Cochrane (DOI)
Morris R., Woodcock J. Intermittent pneumatic compression or graduated compression stockings for deep vein thrombosis prophylaxis? A systematic review of direct clinical comparisons, Ann Surg 2010, 251: 393-6, www.ncbi.nlm.nih.gov
Zareba P., Wu C., Agzarian J., et al. Meta-analysis of randomized trials comparing combined compression and anticoagulation with either modality alone for prevention of venous thromboembolism after surgery, BJS 2014, 101: 1053-62, www.ncbi.nlm.nih.gov
Hirsh J., Raschke R. Heparin and low-molecular-weight heparin: the Seventh ACCP Conference on Antithrombotic and Thrombolytic Therapy, Chest 2004, 126: 188-203, www.ncbi.nlm.nih.gov
Gray E., Mulloy B., Barrowcliffe T. Heparin and low-molecular-weight heparin, Thromb Haemost 2008, 99: 807-18, doi:10.1160/TH08-01-0032, DOI
Alquwaizani M., Buckley L., Adams C., et al. Anticoagulants: A Review of the Pharmacology, Dosing, and Complications, Curr Emerg Hosp Med Rep 2013, 1: 83-97, doi:10.1007/s40138-013-0014-6, DOI
Gonsalves W., Pruthi R., Patnaik M. The New Oral Anticoagulants in Clinical Practice, Mayo Clin Proc 2013, 88: 495-511, www.ncbi.nlm.nih.gov
Eriksson B., Dahl O., Rosencher N., et al. Dabigatran etexilate versus enoxaparin for prevention of venous thromboembolism after total hip replacement: a randomised, double-blind, non-inferiority trial, Lancet 2007, 370: 949-56, www.ncbi.nlm.nih.gov
Anderson D.R., Dunbar M., Murnaghan J., Kahn S.R. et a.. Aspirin or Rivaroxaban for VTE Prophylaxis after Hip or Knee Arthroplasty, N Engl J Med 2018, 378: 699-707, doi:10.1056/NEJMoa1712746, DOI
Hull R.D., Pineo G.F., Stein P.D. et al. Extended out-of-hospital low-molecular-weight heparin prophylaxis against deep venous thrombosis in patients after elective hip arthroplasty: a systematic review, Ann Intern Med 2001, 135: 858-69, PubMed
Lassen M., Ageno W., Borris L., et al. Rivaroxaban versus Enoxaparin for Thromboprophylaxis after Total Knee Arthroplasty, N Engl J Med 2008, 358: 2776-86, www.nejm.org
Lassen M., Gallus A., Raskob G., et al. Apixaban versus Enoxaparin for Thromboprophylaxis after Hip Replacement, N Engl J Med 2010, 363: 2487-98, www.nejm.org
Xu J., Kanagaratnam A., Cao J.Y., Chaggar G.S., Bruce W. A comparison of aspirin against rivaroxaban for venous thromboembolism prophylaxis after hip or knee arthroplasty: A meta-analysis, J Orthop Surg (Hong Kong), 2020 Jan-Apr, 28(1), pubmed.ncbi.nlm.nih.gov
Matharu G.S., Kunutsor S.K., Judge A., Blom A.W., Whitehouse M.W. Clinical Effectiveness and Safety of Aspirin for Venous Thromboembolism Prophylaxis After Total Hip and Knee Replacement: A Systematic Review and Meta-analysis of Randomized Clinical Trials, JAMA Intern Med. 01.03.2020, 180(3): 376-84, pubmed.ncbi.nlm.nih.gov
Żylna choroba zakrzepowo-zatorowa (ŻChZZ) jest istotnym klinicznie powikłaniem okresu pooperacyjnego, związanym ze zwiększoną zachorowalnością i śmiertelnością.