Co to jest hipokalemia?
Definicja
Termin hipokaliemia oznacza obniżone stężenie potasu w surowicy, który można wykryć w badaniu krwi. W zależności od nasilenia rozróżnia się łagodną, umiarkowaną i ciężką hipokaliemię. W przypadku łagodnej hipokaliemii wartość potasu wynosi od 3,0 do 3,4 mmol/l, w przypadku ciężkiej hipokaliemii – poniżej 2,5 mmol/l.
Objawy
Potas jest ważny do wytworzenia różnicy napięcia elektrycznego między wnętrzem komórki a otoczeniem (spoczynkowy potencjał błonowy). Hipokaliemia powoduje powstanie bardziej ujemnego spoczynkowego potencjału błonowego, przez co komórki są mniej pobudliwe. Wpływa to w szczególności na mięśnie. Pacjenci mogą cierpieć z powodu rozbicia, zmęczenia i osłabienia mięśni, a ponadto zaparć i bólu brzucha, a nawet niedrożności jelit (ileus). Mogą wystąpić zaburzenia rytmu serca. Objawy ze strony ośrodkowego układu nerwowego mogą objawiać się w postaci halucynacji lub depresji.
Przyczyny
Stężenie potasu we krwi podlega ścisłej regulacji, ponieważ pobudliwość komórek jest sterowana między innymi przez potas. Hipokaliemia może pojawić się, gdy dochodzi do utraty potasu przez nadmierne wydalanie z wymiotami i biegunką, gdy zbyt mała jego ilość jest wchłaniana z pokarmem, a także gdy podlega redystrybucji w organizmie.
Zwiększone wydalanie może być spowodowane kilkoma czynnikami. Najczęstsym jest zwiększone wydalanie przez nerki, np. w wyniku przyjmowania leków moczopędnych (diuretyków). Diuretyki tiazydowe i pętlowe powodują zwiększone wydalanie potasu z moczem, z kolei diuretyki oszczędzające potas (np. spironolakton) nie mają takiego działania. Inne leki, takie jak niektóre antybiotyki, również mogą prowadzić do zwiększonej utraty jonów potasu. Straty tego pierwiastka mogą występować również w chorobach powodujących długotrwałe wymioty i biegunkę.
Wydalanie potasu przez nerki jest regulowane przez hormony. Niektóre zaburzenia hormonalne, np. hiperaldosteronizm (zespół Conna) sprzyjają zwiększonemu wydalaniu potasu.
Jeśli w obrębie komórek dochodzi do redystrybucji potasu, jego poziom w surowicy spada. Ponieważ wartość pH jest ściśle związana ze stężeniem potasu, może dojść do jego obniżenia w wyniku wzrostu wartości pH krwi. W przypadku silnej stymulacji uwalniania insuliny, podawania insuliny lub przyjmowania beta-2-mimetyków (np. w sprayach na astmę) potas może być w większym stopniu wchłaniany do komórki.
Zmniejszone spożycie potasu z dietą występuje raczej rzadko, ale może pojawić się przy niedożywieniu.
Częstość występowania
Hipokaliemia jest stosunkowo częstym zaburzeniem równowagi elektrolitowej i występuje u ok. 2,5% pacjentów powyżej 55 roku życia trafiających do gabinetu lekarza rodzinnego. Kobiety są dotknięte tym problemem dwa razy częściej niż mężczyźni. U pacjentów hospitalizowanych hipokaliemię stwierdza się w 20% przypadków.
Badania
- Najważniejszym badaniem pozwalającym wykryć hipokaliemię jest pobranie próbki krwi w celu oznaczenia poziomu potasu w surowicy. Oznaczane są również wartości nerkowe, cukier we krwi i mocznik.
- Dodatkowo można oznaczyć wartość pH i poziom potasu w moczu.
- Zapis EKG może wykazywać zmiany wynikające z hipokaliemii.
- Podczas badania mierzy się ciśnienie tętnicze i szuka objawów niedoboru płynów.
- Siła mięśni i odruchy mogą być również osłabione.
- Ważne jest również, aby wiedzieć, czy pacjent przyjmuje leki, takie jak diuretyki.
Leczenie
- Leczenie hipokaliemii jest uzależnione od przyczyny niedoboru i poziomu potasu w surowicy.
- Często poziom potasu normalizuje się dzięki leczeniu choroby podstawowej (np. leczenie wymiotów i biegunki).
- Pacjenci przyjmujący tiazydowe leki moczopędne, u których występuje łagodna hipokaliemia, zwykle nie wymagają leczenia, jeśli zmieni się leczenie na diuretyki oszczędzające potas.
- W razie potrzeby w celu podniesienia poziomu potasu podaje się go w postaci leku. W niektórych przypadkach odbywa się to w formie infuzji dożylnej.
- Dodatkowo pomocne jest spożywanie pokarmów, które zawierają dużo potasu. Są to m.in. banany, suszone owoce (śliwki, daktyle, figi), szpinak, brokuły, kiwi, mango, pomarańcze, pomidory i awokado.
- Podczas leczenia należy regularnie kontrolować poziom potasu we krwi.
Rokowanie
- Z reguły nie należy spodziewać się wystąpienia objawów, dopóki stężenie potasu w surowicy nie spadnie poniżej 3,0 mmol/l.
- Nieleczona hipokaliemia może prowadzić do poważnych powikłań, w tym śmiertelnych zaburzeń rytmu serca.
- Hipokaliemia jest najczęstszym czynnikiem wyzwalającym zatrucie naparstnicą (digitalis) u pacjentów z niewydolnością serca. Chorzy ci są często leczeni dużymi dawkami diuretyków, a działanie naparstnicy nasila się w hipokaliemii.
- Często podawanie potasu przez kilka dni czy tygodni jest wystarczające do wyrównania jego niedoboru – stała suplementacja rzadko jest konieczna.
Dodatkowe informacje
- Hiperaldosteronizm (zespół Conna)
- hiperkaliemia
- EKG
- Hipokalemia – Informacje dla personelu medycznego
Autorzy
- Markus Plank, MSc BSc, dziennikarz medyczny i naukowy, Wiedeń
- Lek. Marleen Mayer, Mannheim
- Anna Zwierzchowska, lekarz rezydent, Kraków (edytor/recenzent)