Regional content

Content

Informacje ogólne

Definicja

• Mimowolne, niezależne od świadomej decyzji danej osoby, oddawanie moczu (mikcja) prowadzące do częściowego lub całkowitego opróżniania pęcherza moczowego.¹
• Zobacz także następujące artykuły:
  • nietrzymanie moczu u kobiet
  • nietrzymanie moczu u mężczyzn
  • wysiłkowe nietrzymanie moczu u kobiet
  • zespół pęcherza nadreaktywnego
  • nietrzymanie moczu z naglącym parciem u kobiet.
• Osoby starsze z nietrzymaniem moczu bardzo często nie zgłaszają objawów lekarzowi; konieczny jest dokładny wywiad ukierunkowany na nietrzymania moczu.

Epidemiologia

• U 17–57% starszych kobiet mieszkających w domu i u ponad 80% osób starszych z wieloma schorzeniami wymagających stałej opieki.
• U kobiet nietrzymanie moczu występuje 2–krotnie częściej.²
• Nietrzymanie moczu jest bardzo istotnym problemem dla wielu starszych osób, który często nie jest zgłaszany.³

Etiologia i patogeneza

Czynniki związane z układem moczowo-płciowym

• Zakażenia układu moczowego, guzy, kamienie kałowe w odbytnicy.
• Stan splątania lub majaczenie.
• Zanikowe zapalenie cewki moczowej i pochwy.
• Depresja.
• Wielomocz, np. w hiperglikemii.
• Hiponatremia.
• Ograniczona mobilność.
• Przewlekły ból i podrażnienia w okolicy miednicy małej.
• Skutki uboczne leków, które mogą prowadzić do zaburzeń czynności mięśni pęcherza moczowego lub funkcji zamykania cewki moczowej:
  • substancje alfa–adrenergiczne
  • alfa–blokery
  • inhibitory ACE
  • leki antycholinergiczne
  • blokery kanału wapniowego
  • inhibitory acetylocholinoesterazy
  • diuretyki
  • lit
  • opioidy
  • SSRI
  • substancje psychotropowe (benzodiazepiny, neuroleptyki, leki nasenne)
  • gabapentyna
  • NLPZ.
• Spożywanie alkoholu i kawy.
• Zmiany strukturalne w obszarze pęcherza moczowego i cewki moczowej.
• Zmiany strukturalne w obszarze dna miednicy.

Zaburzenia neuronalne i mózgowe

• Choroby neurodegeneracyjne, otępienie, encefalopatie naczyniowe, choroba Parkinsona.
• Depresja, zaburzenia snu.
• Przyjmowanie leków psychotropowych.

Czynniki i choroby związane z wiekiem

• Wielochorobowość, niewydolność serca, choroby płuc, palenie, bezdech senny, przewlekły kaszel, cukrzyca.
• Choroby zwyrodnieniowe mięśni.
• Polipragmazja.
• Funkcjonalne nietrzymanie moczu
  • upośledzona mobilność („Nie dam rady”)
  • upośledzenie funkcji poznawczych („Nie mogę znaleźć toalety” lub „Nie wiem, jak z niej skorzystać”)
  • czynniki środowiskowe (trudno dostępne toalety, brak oświetlenia lub uchwytów, nieodpowiednie ubranie).

ICD–10

• R32 Nietrzymanie moczu, nieokreślone.

Diagnostyka

Kryteria diagnostyczne

• Z punktu widzenia lekarza podstawowej opieki zdrowotnej najważniejszą rzeczą jest zidentyfikowanie i prawidłowe postępowanie z problemem nietrzymania moczu.
• Kwestionariusze objawów mogą pomóc w określeniu problemów związanych z nietrzymaniem moczu.
• Dobrze zebrany wywiad z użyciem kwestionariuszy pozwala na zidentyfikowanie i zgodne z prawidłową terminologią rozpoznanie schorzenia.

Wywiad lekarski

Niezdiagnozowany problem

• Ukierunkowany wywiad jest ważny, ponieważ nietrzymanie moczu jest często tematem tabu, który nie jest zgłaszany lekarzowi.

Typowe objawy

• U osób starszych często występuje połączenie wysiłkowego nietrzymania moczu i pęcherza nadreaktywnego.
• Wysiłkowe nietrzymanie moczu
  • Charakteryzuje się wyciekiem moczu podczas kaszlu, kichania i innych czynności, które zwiększają ciśnienie w jamie brzusznej.
  • Często wyciek moczu jest niewielki.
• Zespół pęcherza nadreaktywnego (dawniej naglące nietrzymanie moczu)
  • Charakteryzuje się nagłą, silną potrzebą oddania moczu, często prowadzącą do wycieku moczu.
  • Często większe ilości moczu.
• Przewlekłe zatrzymanie moczu z nietrzymaniem moczu/nietrzymaniem moczu z przepełnienia
  • Typowym objawem jest oddawanie moczu bez odczuwalnego parcia na mocz.
  • Możliwe przyczyny to przeszkoda mechaniczna w odpływie moczu (np. rozrost gruczołu krokowego) lub przy braku przeszkody:
    • związane z wiekiem procesy przebudowy pęcherza moczowego
    • uszkodzenia neurogenne (np. w cystopatii cukrzycowej lub polineuropatii jelitowej)
    • skutki uboczne leków, które zmniejszają kurczliwość wypieracza i sprzyjają zaleganiu moczu.

Podstawowa diagnostyka pacjentów geriatrycznych

• Szczegółowy wywiad ukierunkowany na:
  
  • Stopień nietrzymania moczu.
  • Rodzaj nietrzymania moczu (wysiłkowe nietrzymanie moczu, nadreaktywność pęcherza moczowego, nietrzymanie moczu z przepełnienia w przewlekłym zatrzymaniu moczu)
    • określenie kiedy występuje i związek z aktywnością.
  • Stres psychologiczny.
  • Osobista sytuacja życiowa (wywiad społeczny).
  • Ograniczenia sprawności
    • sprawność psychiczna i fizyczna.
  • Choroby współistniejące
    • choroby o potencjalnym wpływie na dolne drogi moczowe (np. cukrzyca, stan po udarze, miażdżyca, choroba Parkinsona, zapalenia mózgu, uszkodzenia rdzenia kręgowego, otępienie, radioterapia, depresja, inne choroby psychiczne, itp.).
  • Zabiegi chirurgiczne
    • zabiegi w obrębie miednicy mniejszej mogą być przyczyną zarówno zaburzeń opróżniania pęcherza moczowego, jak i zatrzymania moczu z powodu odnerwienia lub urazu dolnych dróg moczowych.
  • Wywiad ginekologiczny
    • w tym liczba i rodzaj porodów i ciąż lub możliwych powikłań.
  • Wywiad dotyczący aktywności seksualnej
    • wskazanie np. na niedobór estrogenów (w dyspareunii), zaburzenia neurologiczne lub choroby metaboliczne (w zaburzeniach erekcji).
  • Aktualnie przyjmowane leki.
  • Wywiad dotyczący oddawania stolca
    • częstotliwość, odczuwanie parcia na stolec, nietrzymanie stolca, trudności w defekacji
    • zaburzenia opróżniania pęcherza moczowego i nietrzymanie moczu są często związane z zaburzeniami defekacji
      • masy stolca w odbytnicy mogą utrudniać opróżnianie pęcherza, zmniejszać jego pojemność, a tym samym powodować objawy nietrzymania moczu
      • zaparcia mogą być nasilone przez ograniczenie spożywania płynów i bezruch, ciągłe parcie podczas defekacji może osłabiać dno miednicy.
  • Historia przyjmowania płynów 
    • ilość i czas spożywania płynów – uwzględniając również czas snu.
  • Wcześniejsze leczenie nietrzymania moczu
    • wcześniejsze próby leczenia i informacje na temat wcześniejszego korzystania z pomocy.
• Badanie fizykalne
  • Badanie zewnętrznych narządów płciowych.
  • Badanie per rectum (napięcie zwieracza, ocena prostaty u mężczyzn).
  • Badanie neurologiczne, zwłaszcza dermatomów S2–S5 (znieczulica siodłowa).
  • Ocena sprawności psychicznej i fizycznej.
  • Test wysiłkowy w celu obiektywizacji mimowolnego wycieku moczu
    • należy poprosić pacjenta o kaszel i/lub parcie, gdy pęcherz jest pełny
      • w przypadku wycieku moczu: pozytywny wynik testu wysiłkowego
      • w razie potrzeby powtórzenie testu wysiłkowego w pozycji stojącej.
  • Test wkładkowy
    • obiektywizacja i ocena ilościowa utraty moczu, szczególnie w odniesieniu do przebiegu terapii
    • różnica w wadze między mokrymi pieluchami/wkładkami z jednego dnia lub nocy a suchą wagą tej samej liczby pieluch i wkładek.
• Badanie moczu
  • Wykluczenie infekcji za pomocą pasków testowych w ramach badania wstępnego.
  • Mikrohematuria wymagająca wyjaśnienia (guzy, złogi).
• Dzienniczek mikcji
  • Przez 2–3 dni w ciągu 24 godzin.
  • W razie potrzeby przy wsparciu opiekunów lub personelu medycznego.
  • Zapisywanie następujących danych:
    • częstość mikcji
    • objętości mikcji
    • częstość wycieku moczu
    • uczucie parcia na pęcherz
    • użycie wkładki higienicznej
    • spożywana ilość płynów
    • rytm snu i czuwania.
• Badanie USG w celu oceny ilości moczu zalegającego w pęcherzu
  • U około 1/3 starszych pacjentów występuje upośledzona kurczliwość wypieracza, co może prowadzić do znacznego zalegania moczu
    • zwiększa to ryzyko infekcji i częstotliwość mikcji.

Badania uzupełniające w praktyce lekarza rodzinnego

• Badania laboratoryjne
  • Kreatynina w surowicy
    • w celu wyjaśnienia przyczyny nietrzymania moczu z przepełnienia
    • w celu oszacowania stopnia uszkodzenia nerek.
  • Sód w surowicy
    • w celu wyjaśnienia możliwej hiponatremii prowadzącej do nietrzymania moczu – nierzadko w wyniku leczenia diuretykami tiazydowymi i/lub lekami przeciwdepresyjnymi lub przeciwdrgawkowymi.
  • Wartość PSA
    • przy podejrzeniu dolegliwości mikcyjnych związanych z przerostem prostaty.

Diagnostyka specjalistyczna

• Inwazyjne procedury diagnostyczne powinny być stosowane u pacjentów geriatrycznych tylko w wyjątkowych przypadkach.
• USG krocza/dna miednicy
• Diagnostyka nietrzymania moczu, także przy podejrzeniu wysiłkowego nietrzymania moczu.
• Urografia  
• Informacje na temat morfologii, obecności patologii (kamica, nowotwory) oraz czynności układu moczowego.
• Uretrocystoskopia
  • Przy podejrzeniu zmian wewnątrzpęcherzowych.
• Badanie urodynamiczne
  • Powinno być brane pod uwagę u pacjentów geriatrycznych:
    • przy niepowodzeniu terapii
    • przed planowanym zabiegiem chirurgicznym
    • w przypadku złożonej historii, zwłaszcza w przypadku chorób neurologicznych.
  • Cel:
    • obiektywizacja objawów
    • ilościowa ocena dysfunkcji dolnych dróg moczowych
    • ocena ryzyka w odniesieniu do zapobiegania uszkodzeniom górnych dróg moczowych w neurogennych zaburzeniach pęcherza moczowego.

Wskazania do skierowania do specjalisty

• Pogłębienie diagnostyki: urolog, a w przypadku kobiet również ginekolog.
• W przypadku utrzymującej się mikrohematurii dalsza diagnostyka u urologa.
• Pacjenci leczeni przez ponad sześć miesięcy bez poprawy również powinni zostać skierowani do urologa.

Leczenie

Cele leczenia

• Identyfikacja i korygowanie czynników wyzwalających (zwłaszcza skutków ubocznych leków).
• Poprawa jakości życia:
  • kontrola objawów
  • zmniejszenie epizodów nietrzymania moczu.

Ogólne informacje o leczeniu

• Nietrzymanie moczu należy leczyć zgodnie z jego przyczyną i dostosować leczenie do subiektywnego odczuwania dolegliwości.
• Na początku warto leczyć pacjentów geriatrycznych zachowawczo.
• Inwazyjne zabiegi chirurgiczne powinny być stosowane u pacjentów geriatrycznych tylko w wyjątkowych przypadkach.

Metody leczenia zachowawczego

• Interwencja behawioralna
  • Zalecenie redukcji masy ciała można rozważyć w przypadku kobiet z dużą nadwagą, raczej młodszych, z nietrzymaniem moczu.
  • Leczenie zaparć.
  • Możliwy związek między paleniem a nietrzymaniem moczu, dlatego należy zachęcać do zaprzestania palenia.
• Trening toaletowy (patrz poniżej)
  
  • W nadreaktywności pęcherza moczowego i wysiłkowym nietrzymaniu moczu.
  • Przeciwwskazany w przypadku nietrzymania moczu z przepełnienia.
  • Szczególnie skuteczny w przypadku mobilnych pacjentów geriatrycznych, bez zaburzeń poznawczych.
• Fizjoterapia
  • Trening mięśni dna miednicy z dobrowolnym udziałem mięśni okołocewkowych i pochwowych.
  • Elektrostymulacja za pomocą nieimplantowanych elektrod
    • przeznaczona dla pacjentów geriatrycznych, którzy nie są w stanie wykonywać aktywnych ćwiczeń dna miednicy.
• Środki pomocnicze wchłaniające/gromadzące mocz
  • Środki pomocnicze mające bezpośredni kontakt z ciałem 
    
    • wkładki chłonne jako uzupełnienie terapii
    • prezerwatywy pisuarowe jako alternatywa dla pacjentów płci męskiej z wystarczającą długością penisa.
  • Środki pomocnicze niemające bezpośredniego kontaktu z ciałem
    • brak randomizowanych badań. 
  • Adaptacja otoczenia
    • brak kontrolowanych badań
    • porada dotycząca adaptacji otoczenia pacjenta 
      • podwyższenie deski sedesowej
      • uchwyty
      • krzesło toaletowe
      • pomoce do chodzenia
      • oświetlenie
      • dostosowanie odzieży (skarpety antypoślizgowe, zapięcia na rzepy).
• Wykwalifikowani opiekunowie, którzy przeszli ustrukturyzowane szkolenie w zakresie radzenia sobie z nietrzymaniem moczu.

Leczenie farmakologiczne różnych form nietrzymania moczu

Zespół pęcherza nadreaktywnego

• Leki antycholinergiczne mogą zmniejszyć o połowę mimowolny wyciek moczu u starszych pacjentów.⁴
• Mechanizm działania polega na zmniejszeniu aktywności wypieracza pęcherza.
  
  • Uwaga: potencjalne działania niepożądane!
    • Zaburzenia poznawcze aż do splątania, jaskra, suchość w jamie ustnej, zaparcia znacznie ograniczają możliwość stosowania leków antycholinergicznych. Należy sprawdzić przeciwwskazania przed rozpoczęciem leczenia.
    • W przypadku przyjmowania silnych inhibitorów CYP3A4 (inhibitory proteazy, ketokonazol lub itrakonazol) wiele leków antycholinergicznych jest przeciwwskazanych lub konieczne jest zmniejszenie dawki.
• Dostępne substancje:
  • Oksybutynina 
    • dawka początkowa: 2,5 mg 2 x na dobę, doustnie
    • możliwe zwiększenie dawki do 5 mg 2 x na dobę
    • alternatywnie jako – znacznie droższy – plaster 3,9 mg/24 h, zmiana co 3–4 dni (niedostępny w Polsce).
  • Daryfenacyna (niedostępna w Polsce)
    • dawka początkowa 7,5 mg 1 x na dobę, doustnie
    • możliwe zwiększenie dawki do 15 mg 1 x na dobę
    • przeciwwskazania obejmują jednoczesne stosowanie silnych inhibitorów CYP3A4.
  • Fezoterodyna (niedostępna w Polsce)
    • dawka początkowa 4 mg 1 x na dobę, doustnie
    • możliwe zwiększenie dawki do 8 mg 1 x na dobę (maksymalna dawka dobowa)
    • przeciwwskazania obejmują jednoczesne stosowanie silnych inhibitorów CYP3A4 (patrz powyżej) u pacjentów z umiarkowanymi lub ciężkimi zaburzeniami czynności wątroby lub nerek.
  • Propiweryna (niedostępna w Polsce)
    • dawka początkowa 15 mg 2 x na dobę doustnie
    • możliwe zwiększenie dawki do 15 mg 3 x na dobę (maksymalna dawka dobowa)
    • przeciwwskazania: m.in. tachyarytmie i umiarkowane do ciężkich zaburzenia czynności wątroby.
  • Solifenacyna
    • 5 mg 1 x na dobę, doustnie
    • możliwe zwiększenie dawki do 10 mg 1 x na dobę
    • przeciwwskazania: m.in. przyjmowanie silnych inhibitorów CYP3A4 (patrz powyżej).
  • Tolterodyna
    • 2 mg 2 x na dobę, doustnie
    • zmniejszenie dawki do 1 mg 2 x na dobę w przypadku nietolerancji lub GFR ≤30 ml/min.
  • Chlorek trospiowy (niedostępny w Polsce)
    • 20 mg 2 x na dobę, doustnie
    • zmniejszenie dawki do 20 mg 1 x na dobę przy GFR ≤30 ml/min.
• W przypadku stosowania leków przeciwmuskarynowych należy uważnie monitorować działania niepożądane (możliwe nasilenie zalegania moczu).
• U pacjentów, którzy nie tolerują leków antycholinergicznych można zastosować mirabegron.
  • Nie antycholinergiczny mechanizm działania.
  • Ryzyko wywołania lub nasilenia nadciśnienia tętniczego
    • tylko u pacjentów z dobrze kontrolowanym nadciśnieniem lub pacjentów bez nadciśnienia tętniczego (pod stałą kontrolą ciśnienia tętniczego)
    • zalecana dawka 50 mg 1 x na dobę
      • zmniejszenie dawki w przypadku zaburzeń czynności nerek lub przyjmowania silnych inhibitorów CYP3A4.
• Iniekcje z toksyny botulinowej są wysoce skuteczną interwencją chirurgiczną o ograniczonej inwazyjności w przypadkach opornego na leczenie pęcherza nadreaktywnego.
  • Mogą być również stosowane pomocniczo u pacjentów geriatrycznych.
  • Schematy dawkowania i technika wstrzykiwania nie są ustandaryzowane i różnią się w zależności od stosowanego preparatu.

Wysiłkowe nietrzymanie moczu

• Duloksetyna
  • Skuteczna w zmniejszaniu liczby epizodów wysiłkowego nietrzymania moczu o umiarkowanym nasileniu u funkcjonalnie zdrowych kobiet w wieku od 20 do 85 lat
    • dane dotyczące pacjentek w podeszłym wieku z wieloma chorobami współistniejącymi nie są dostępne.
  • Skuteczne dawki w randomizowanych badaniach wynosiły 40 mg 2 x na dobę doustnie
    • stopniowe odstawianie leków.
  • Uwaga: wysoki wskaźnik działań niepożądanych przy raczej niskim efekcie terapeutycznym, dlatego należy przeprowadzić krytyczną ocenę ryzyka i korzyści, zwłaszcza u pacjentów ze współistniejącymi chorobami psychicznymi (zwiększone ryzyko tendencji samobójczych). 
• Połączenie duloksetyny i ćwiczeń mięśni dna miednicy może dać lepsze efekty niż sama farmakoterapia. 

Przewlekłe zatrzymanie moczu z nietrzymaniem moczu z przepełnienia

• Jeśli wywołane przez leki:
  • Odstawienie lub zmniejszenie dawki leku wywołującego objawy.
• Blokery receptora alfa–adrenergicznego (alfa–blokery)
  
  • Zmniejszenie oporu odpływu moczu z pęcherza moczowego, zarówno u mężczyzn, jak i u kobiet.
  • Po zatrzymaniu moczu i cewnikowaniu należy podjąć próbę usunięcia cewnika wspomaganą alfa–blokerem w celu przywrócenia spontanicznej mikcji.
• Parasympatykomimetyki (bromek distygminy) w przypadku atonii wypieracza
  
  • Stosowanie parasympatykomimetyków jest ograniczone u pacjentów geriatrycznych ze względu na przeciwwskazania, takie jak astma oskrzelowa, zawał mięśnia sercowego, zdekompensowana niewydolność serca, nadczynność tarczycy, wrzód żołądka, padaczka i choroba Parkinsona. 
• Konieczne może być okresowe cewnikowanie.

Informacje ogólne

• W leczeniu nietrzymania moczu z nocną poliurią zaleca się przyjmowanie syntetycznego hormonu antydiuretycznego (DDAVP).
  • Uwaga: działania niepożądane – ryzyko zatrzymania wody i hiponatremii!

Formy treningu toaletowego

• Trening pęcherza moczowego (Bladder Drill)
  • Osoby chore powinny samodzielnie chodzić do toalety w określonych odstępach czasu.
    • Zwykle zaczyna się od odstępów trwających od 1 do 2 godzin.
    • Jeśli nie dojdzie w tym czasie do incydentu nietrzymania moczu to, należy stopniowo zwiększać odstępy (np. o 30 minut).
    • Docelowo odstępy powinny wynosić od 3 do 4 godzin.
  • Warunek
    • Zdolność do opóźniania mikcji poprzez tłumienie chęci oddania moczu.
    • Bez zaburzeń poznawczych, zmotywowani i zdolni do adaptacji pacjenci, którzy mogą samodzielnie prowadzić dzienniczek mikcji.
    • Pozytywne nastawienie.
    • Zdolność do korzystania z toalety samodzielnie lub z pomocą.
  • Niezalecany w przypadku organicznej choroby mózgu.
  • Trening pęcherza jest prawie tak samo skuteczny jak leczenie farmakologiczne.
  • Większość pacjentów, którzy w ten sposób uzyskują kontynencję w ciągu dnia, osiąga ją również w nocy.
• Oddawanie moczu na żądanie (Prompted Voiding)
  • Procedura
    • W regularnych odstępach czasu (np. co 2 godziny) zwraca się uwagę pacjenta na oddanie moczu.
    • Należy, za zgodą pacjenta, sprawdzić, czy jest „mokry” czy „suchy” i udzielić informacji zwrotnej.
    • Następnie należy zaproponować pacjentowi pójście do toalety i zachęcać go aż do 3 razy, jeśli początkowo odmówi.
    • Do toalety pacjent jest prowadzony tylko wtedy, gdy sobie tego życzy lub nie odmawia.
    • Po udanym skorzystaniu z toalety, a także jeśli pacjent jest suchy: należy udzielić pozytywnej informacji zwrotnej.
    • Zaproponować coś do picia.
    • Podać czas następnej toalety z prośbą o opóźnienie kolejnej mikcji do tego czasu.
  • Może być stosowane, gdy zdolności poznawcze są niewystarczające do bardziej złożonych interwencji behawioralnych.
  • Warunki
    • Pacjenci sprawni funkcjonalnie, którzy mogą korzystać z toalety/krzesła toaletowego.
    • Zdolność do odczuwania potrzeby oddania moczu i reagowania na prośbę o pójście do toalety.
    • Zmotywowany opiekun.
• Oddawanie moczu o stałych porach  
  • Osoby chore są regularnie odprowadzane do toalety przez opiekuna zgodnie z ustalonym harmonogramem (np. co 2 godziny w ciągu dnia).
  • Odpowiednie dla pacjentów z zaburzeniami poznawczymi, pacjentów zależnych funkcjonalnie.
  • Zaleta: łatwe do wdrożenia dla opiekunów.
  • Warunek: dostępny zmotywowany opiekun.
  • Zalecane dla pacjentów, którzy nie mogą samodzielnie korzystać z toalety.

Cewnikowanie pęcherza moczowego

• Wskazaniem do założenia cewnika do pęcherza moczowego jest przede wszystkim zaburzenie opróżniania pęcherza, a nie nietrzymanie moczu.
• W leczeniu nietrzymania moczu, cewnikowanie pęcherza na stałe stanowi opcję leczenia co najwyżej w wybranych przypadkach objawowej, quasi–paliatywnej metody przy niepowodzeniu, odmowie lub niemożności zastosowania wszystkich innych form terapii.

Przebieg, powikłania i rokowanie

Przebieg

• Nietrzymanie moczu jest częstym problemem narastającym wraz z wiekiem.

Powikłania

• Izolacja społeczna.
• Zapalenie skóry i infekcje w okolicy narządów płciowych.
• Upadki i zaburzenia snu w nykturii.
• Depresja.

Rokowanie

• Dobre wyniki można zwykle osiągnąć za pomocą prostych środków terapeutycznych.²

Dalsze postępowanie

• Stworzenie planu leczenia po indywidualnej ocenie osoby chorej.
• Nie wszyscy lekarze posiadają doświadczenie w leczeniu pacjenta z nietrzymaniem moczu, ale powinni koordynować i wspierać leczenie prowadzone przez fizjoterapeutę czy innego lekarza specjalistę.

Informacje dla pacjentów

Edukacja pacjenta

• O środkach pomocniczych.
• O możliwościach leczenia behawioralnego i farmakologicznego.

Materiały edukacyjne dla pacjentów

• Nietrzymanie moczu u osób starszych.
• Wysiłkowe nietrzymanie moczu.
• Nietrzymanie moczu z naglącym parciem.
• Zestaw ćwiczeń w parciu na pęcherz.