Regional content

Content

Informacje ogólne

• O ile nie zaznaczono inaczej, artykuł został oparty na tych źródłach.^1-4

Definicja

• Otępienie czołowo-skroniowe, znane również chorobą Picka, to grupa zaburzeń otępiennych spowodowanych postępującą atrofią w obszarach płata czołowego i/lub płata skroniowego (zwyrodnienie czołowo-skroniowe, FTLD).
• Zazwyczaj na wczesnych etapach dominują zmiany w zachowaniu i osobowości, bezkrytyczna i obojętna postawa oraz niewielki wgląd w chorobę, chociaż pamięć jest początkowo zachowana.

Klasyfikacja

• Behawioralne lub z akcentem na mowę
  
  • wariant behawioralny (bvFTD, klasyczne FTD)
    • około 50% wszystkich przypadków otępienia czołowo-skroniowego
  • warianty z akcentem na mowę (pierwotna postępująca afazja, PPA)
    • semantyczny wariant PPA (otępienie semantyczne)
    • niepłynny (agramatyczny) wariant PPA
    • logopeniczny wariant PPA
• FTD z zespołem parkinsonowskim lub bez

Epidemiologia⁴

• Najczęstsza forma otępienia u osób poniżej 50. roku życia
• Czwarte w kolejności najczęściej występujące otępienie po chorobie Alzheimera, otępieniu naczyniowym i otępieniu z ciałami Lewy'ego
  • Około 3–9% wszystkich pacjentów z otępieniem cierpi na otępienie czołowo-skroniowe.
• Według badań przeprowadzonych w Europie i USA częstość występowania wynosi około 4‒15 przypadków na 100 000 osób przed 65. rokiem życia.
• Średni wiek wystąpienia choroby wynosi od 50 do 60 lat. Jednakże otępienie czołowo-skroniowe może wystąpić w przedziale wiekowym od 25 do 90 lat.

Etiologia i patogeneza

Czynniki genetyczne

• Około 30% pacjentów z otępieniem czołowo-skroniowym ma dodatni lekarski wywiad rodzinny w kierunku FTD lub innej choroby neurodegeneracyjnej.
• U około 10% prawdopodobne występuje dziedziczenie autosomalne dominujące.
• Dziedziczność behawioralnego otępienia czołowo-skroniowego wynosi ok. 48% i jest wyższa niż w przypadku wariantów z akcentem na mowę.
• 5–10% wszystkich przypadków FTD i większość wszystkich przypadków z dziedziczeniem autosomalnie dominującym można wyjaśnić mutacjami w trzech genach:
  • genie MAPT (Microtubule Associated Protein Tau)
  • genie GRN (kodującym progranulinę)
  • genie C9ORF72 (Chromosom-9-Open-Reading-Frame-72) (związek ze stwardnieniem zanikowym bocznym (ALS) i SLA z FTD)

Patologie

• Wyraźny zanik korowy, często asymetryczny — czołowy i/lub skroniowy
• Charakterystyczne zmiany histopatologiczne
  • zaniki neuronów
  • glejoza
  • balonowate neurony (komórki Picka)
  • srebrochłonne wtręty neuronalne (ciałka Picka), zawierające patologicznie zmienione białka, np. tau.

Czynniki predysponujące

• Przypadki otępienia czołowo-skroniowego lub innych chorób neurodegeneracyjnych w rodzinie
• Ogólne czynniki ryzyka chorób otępiennych⁵
  
  • osoby z niskim poziomem wykształcenia
  • czynniki ryzyka sercowo-naczyniowego
    • nadciśnienie tętnicze
    • palenie
    • otyłość/hiperlipidemia
    • cukrzyca
  • ubytek słuchu
  • depresja
  • brak aktywności fizycznej
  • brak kontaktów społecznych
  • nadmierne spożywanie alkoholu
  • Choroby układu krążenia
  • Uraz czaszkowo-mózgowy
  • zanieczyszczenie powietrza

ICPC-2

• P70 Demenz

ICD-10

• G31.0 Zanik mózgu ograniczony
  • w tym otępienie czołowo-skroniowe, choroba Picka, postępująca afazja izolowana

Diagnostyka

• Więcej informacji na temat podejrzenia otępienia i diagnostyki można znaleźć w artykułach Objawy otępienia i Ocena stopnia otępienia.

Kryteria diagnostyczne

• Otępienie czołowo-skroniowe często początkowo objawia się zmianami osobowości i zachowania, które nie od razu sugerują otępienie.
• Nierzadko więc chorobę rozpoznaje się dopiero po latach od pojawienia się pierwszych zmian.

Wariant behawioralny

• Zmienione wzorce reakcji emocjonalnych, które utrzymują się lub powtarzają.
• Odhamowanie
  • zachowania niestosowne społecznie, np. śmiech w nieodpowiednim momencie, agresja, sugestywność seksualna
  • utrata manier i etykiety
  • impulsywne, pochopne lub lekkomyślne zachowanie
• Apatia i ociężałość
• Zanik współczucia lub empatii
  • zmniejszona zdolność reagowania na potrzeby i uczucia innych
  • ograniczone zainteresowanie życiem społecznym, zaangażowanie lub bliskość
• Perseweracja, zachowania stereotypowe lub kompulsywne/rytualne
  • proste powtarzalne ruchy
  • złożone, kompulsywne lub zrytualizowane zachowanie
  • stereotypie językowe
• Hiperoralność i zmiany nawyków żywieniowych
  • zmienione preferencje dotyczące niektórych produktów spożywczych
  • objadanie się, zwiększone spożycie alkoholu i tytoniu
  • wkładanie do ust lub jedzenie niejadalnych rzeczy
• Upośledzenie funkcji wykonawczych z początkowo często względnie dobrze zachowanymi funkcjami pamięci i orientacji wzrokowo-przestrzennej

Semantyczny wariant PPA

• Brak zrozumienia znaczenia słów, pytania o znaczenie zwykłych i znanych słów
• Mowa przeważnie płynna, ale z trudnościami w zapamiętywaniu imion, nieprecyzyjnych wyrażeń i wyjaśnień
• Choroba rozwija się stopniowo i ostatecznie pojawiają się objawy podobne do objawów wariantu behawioralnego.

Niepłynny/agramatyczny wariant PPA

• Zasadniczo objawia się stopniowo narastającymi problemami z mową.
• Agramatyzm: zaburzenia produkcji mowy charakteryzujące się zanikiem struktur gramatycznych
• Utrudniona, urywana mowa z niespójnymi błędami fonetycznymi i niewyraźną mową (apraksja mowy)
• Upośledzone rozumienie zdań o złożonej składni
• Zachowane rozumienie pojedynczych słów i rozpoznawanie obiektów
• Niektóre osoby z tym wariantem PPA mogą mieć również trudności z zależną od woli mimiką twarzy. Ewentualnie mogą nie być w stanie świadomie przełykać.
• Niepłynny wariant PPA może być związany z rozwojem nietypowego zespołu parkinsonowskiego.

Logopeniczny wariant PPA

• Trudności ze znalezieniem pojedynczych słów w mowie spontanicznej
• Upośledzona zdolność powtarzania zdań i zwrotów
• Parafrazy fonematyczne w mowie spontanicznej
• Zachowane funkcje motoryczne mowy
• Brak jawnego agramatyzmu

Możliwe towarzyszące objawy zespołu parkinsonowskiego

• Drżenie spoczynkowe
• Chód małymi kroczkami, nieregularny wzorzec chodu, ewentualnie zastyganie
• Ograniczona mimika
• Dysartria z hipofonią i osłabioną mową
• Dysfagia, ślinotok

Diagnostyka różnicowa

Różne postaci otępienia

• Informacje na temat różnicowania poszczególnych postaci otępienia można znaleźć w artykule Objawy otępienia.
  • Odróżnienie otępienia czołowo-skroniowego od innych procesów neurodegeneracyjnych jest często trudne, szczególnie we wczesnych stadiach choroby.
  • Jedną z możliwych cech wyróżniających jest anozognozja, która jest zwykle nasilona w otępieniu czołowo-skroniowym, tj. niezdolność do świadomego postrzegania swojej choroby i związanych z nią ograniczeń.
• Inne pierwotne zwyrodnieniowe choroby z otępieniem
  • choroba Alzheimera
  • otępienie z ciałami Lewy’ego
  • choroba Huntingtona z otępieniem
  • zespół parkinsonowski z otępieniem
  • inne rzadkie choroby zwyrodnieniowe
• Otępienie naczyniopochodne
• Otępienie wtórne
  • otępienie związane z alkoholem (niedobór witaminy B1)
  • otępienie z powodu niedoboru witamin (witaminy B1, B2, B6, B12)
  • wirusowe lub bakteryjne zapalenie mózgu z otępieniem (wirus opryszczki, kiła, HIV, borrelia)
  • guz mózgu z otępieniem
  • uraz głowy (otępienie bokserskie)
  • Wodogłowie normotensyjne
  • krwiak podtwardówkowy
  • choroba Creutzfeldta-Jakoba z otępieniem

Zaburzenia psychiczne

• Depresja (często również współistniejąca)
• Zaburzenia afektywne dwubiegunowe
• Zaburzenie obsesyjno-kompulsywne
• Uzależnienie

Inne choroby 

• Majaczenie
  • ostre splątanie spowodowane chorobami somatycznymi, stresem psychicznym lub działaniami niepożądanymi leków
• Upośledzenie wzroku i słuchu
• Niedoczynność tarczycy
• Guz mózgu
• Wodogłowie normotensyjne
• Objawy otępienia wywołane lekami są powszechne u osób starszych. Ważnymi grupami leków są na przykład:
• leki antycholinergiczne
• leki nasenne
• neuroleptyki
• opioidy
• beta-blokery
• leki przeciwdrgawkowe
• glikokortykosteroidy
• leki przeciwhistaminowe (w tym antagonisty receptorów H2)

Wywiad lekarski

• Ze względu na anozognozję kluczowy jest wywiad lekarski uzyskany od osób trzecich — bliskich krewnych pacjenta.
• Wczesnymi objawami są zazwyczaj utrata empatii i zainteresowania, nieodpowiednie społecznie zachowanie i zmiany w nawykach żywieniowych. Wzorzec objawów może się znacznie różnić u poszczególnych osób³.
• Szczegółowy opis obrazu klinicznego i wariantów znajduje się w sekcji Kryteria diagnostyczne.

Badanie przedmiotowe

Ukierunkowane na wykluczenie innych chorób

• Ocena wzroku i słuchu
• Objawy choroby mózgowo-naczyniowej?
• Objawy innych chorób sercowo-naczyniowych?
• Objawy choroby płuc?
• Objawy choroby neurologicznej?
• Cechy upośledzenia umysłowego i zaburzenia psychicznego?

Ogólna diagnostyka otępienia

• Testy ilościowe i oceniające progresję deficytów poznawczych:
  • krótka skala oceny stanu psychicznego (MMSE)⁶
  • DemTect
  • TFDD
  • MoCA
  • test rysowania zegara
• Testy te wykazują jednak niską czułość w przypadku otępienia łagodnego lub niejednoznacznego i nie są odpowiednie do diagnostyki różnicowej poszczególnych wariantów otępienia.
  • W przypadku otępienia czołowo-skroniowego testy te są początkowo mało pomocne, ponieważ pamięć i orientacja pozostają w dużej mierze nienaruszone przez długi czas.
• Testy te nie są również odpowiednie jako metoda przesiewowa u osób bez podejrzenia lub bez oznak demencji.

Testy funkcji płata czołowego

• Patrz sekcja Diagnostyka specjalistyczna.

Badania uzupełniające w gabinecie lekarza rodzinnego

• Podstawowe badania laboratoryjne;
• morfologia krwi
• elektrolity (Na, K, Ca)
• glukoza we krwi na czczo
• TSH
• CRP
• AST
• gamma-GT
• kreatynina:
• mocznik
• witamina B12
• Jeżeli sytuacja jest niejasna klinicznie, np. u młodych pacjentów, w razie nietypowych objawów, szybkiej progresji choroby lub klinicznie wątpliwego rozpoznania, wymagane są dalsze badania laboratoryjne, takie jak np.:
  • morfologia krwi z rozmazem
  • gazometria
  • test przesiewowy na obecność narkotyków lub leków
  • gadanie ogólne moczu
  • diagnostyka serologiczna kiły
  • diagnostyka serologiczna HIV
  • fosforany
  • HbA1c
  • homocysteina
  • FT3, FT4
  • przeciwciała przeciwtarczycowe (anty-TPO, anty-TG, anty-TSHR)
  • kortyzol
  • parathormon
  • ceruloplazmina
  • witamina B1, B2, B6
  • diagnostyka serologiczna boreliozy
  • metale ciężkie: ołów (Pb), rtęć (Hg), miedź (Cu)
  • kwas foliowy
• EKG
• Ocena kliniczna otępienia i zasobów
• Jakie zaburzenia występują?
• Jakimi zasobami dysponuje pacjent?
• Więcej szczegółów można znaleźć w artykule Badanie geriatryczne.
• Udokumentowanie warunków i sieci społecznej pacjenta

Diagnostyka specjalistyczna

Testy funkcji płata czołowego

• Dzięki szczegółowym badaniom neuropsychologicznym już we wczesnej fazie można wykryć lub scharakteryzować typowe zaburzenia funkcji wykonawczych, deficyty językowe oraz deficyty uwagi i pamięci.
• Łatwe do wykonania testy
  • FAB: Frontal Assessment Battery — do oceny objawów czołowych
  • Quick EXIT: skrócony wariant testu Executive Interview (EXIT)

Obrazowanie czaszki

• W razie wskazań klinicznych FTD: RM jako istotne badanie dodatkowe
• Jeśli wyniki RM są prawidłowe lub niejasne, w razie potrzeby FDG-PET

Badanie płynu mózgowo-rdzeniowego

• Badanie płynu mózgowo-rdzeniowego może być wykorzystywane w diagnostyce wstępnej w celu wykluczenia choroby zapalnej mózgu, jeśli istnieją ku temu przesłanki w wywiadzie lekarskim, badaniu przedmiotowym lub badaniach dodatkowych.
• Możliwe jest, że badanie płynu mózgowo-rdzeniowego wykaże chorobę, co do której nie było bezpośredniego podejrzenia klinicznego.
• Więcej informacji można znaleźć w artykule Objawy otępienia.

Badania genetyczne

• W podejrzeniu dziedzicznego otępienia czołowo-skroniowego (dodatni lekarski wywiad rodzinny)
  • skierowanie pacjenta na konsultację do poradni genetycznej
  • następnie ewentualne badania genetyczne

Wskazania do skierowania

• W podejrzeniu otępienia czołowo-skroniowego: skierowanie na oddział neurologii
  • Objawy otępienia czołowo-skroniowego mogą się znacznie różnić, dlatego trudno odróżnić je od innych wariantów otępienia i innych chorób neurodegeneracyjnych, zwłaszcza we wczesnych stadiach choroby — konieczna jest specjalistyczna wiedza oraz badania neurologiczne i neuropsychologiczne.

Leczenie

Cele leczenia

• Najlepsza możliwa jakość życia dla chorych i ich bliskich
• Poprawa funkcji poznawczych, jak pamięć, zdolność orientacji, uwaga i koncentracja
• Złagodzenie zaburzeń zachowania i objawów psychicznych, takich jak w szczególności:
  • pobudzenie
  • agresywność
  • lęk
  • depresyjność
  • objawy psychotyczne

Planowanie leczenia

• Objawowe leczenie farmakologiczne i interwencje psychospołeczne u osób dotkniętych chorobą i ich bliskich w kontekście ogólnego planu leczenia
• Indywidualnie dobrane leczenie odpowiednio do konstelacji objawów i problemów pacjenta oraz stopnia zaawansowania choroby
• Organizowanie działań wspierających
• Obecnie nie są znane żadne środki, które mogłyby powstrzymać rozwój otępienia w FTD.
• W przypadku zaburzeń zachowania i objawów psychicznych priorytetem powinny być środki niefarmakologiczne, np:
  • środki ukierunkowane na otoczenie pacjenta
  • terapia behawioralna
  • muzykoterapia
• Zobacz też artykuł Zaburzenia zachowania i objawy psychiczne w otępieniu.

Leczenie farmakologiczne

• Więcej informacji na temat profilu działania i zagrożeń związanych z poszczególnymi substancjami i klasami leków można znaleźć w artykule Zaburzenia zachowania i objawy psychiczne w otępieniu.

Leki przeciwdepresyjne

• SSRI
  • wskazania
    • odhamowanie i impulsywność
    • powtarzające się, kompulsywne wzorce zachowań
    • zaburzone zachowania żywieniowe
    • ewentualnie w depresji i lęku (korzyści dla pacjentów z otępieniem nie zostały jednoznacznie potwierdzone)⁷
  • propozycja dawkowania
    • citalopram 20–40 mg/d
    • sertralina 50–200 mg/d
    • fluoksetyna (bez przedłużonego uwalniania) 20–80 mg/d
    • paroksetyna (bez przedłużonego uwalniania) 10–40 mg/d
• Substancje czynne o działaniu uspokajającym
  • ewentualnie korzystne działanie w przypadku zaburzeń snu i pobudzenia, np:
    • mirtazapina (antagonista receptorów alfa2) 1 x 7,5–15 mg przed snem
    • trazodon (SSRI + antagonista receptorów 5-HT2) 1 x 25-150 mg przed snem
  • możliwa alternatywa w zaburzeniach snu
    • melatonina 1 x 0,3–2 mg przed snem
• Należy unikać trójcyklicznych leków przeciwdepresyjnych ze względu na ich działanie przeciwcholinergiczne.

Benzodiazepiny

• Wskazania
  • W przypadku ostrej drażliwości, agresywności, pobudzenia i niepokoju, które nie ustępują po pełnym zastosowaniu wszelkich dostępnych środków niefarmakologicznych.
  • Zastosowanie pojedynczych dawek preparatów krótko działających należy rozważyć po wnikliwej analizie możliwych korzyści i ryzyka, np. lorazepamu 2 mg doustnie lub i domięśniowo, powtarzanych najwcześniej po 30–60 minutach; maksymalna skumulowana dawka dobowa wynosi 10 mg.
• Ryzyko
  • Stosowanie jest problematyczne u pacjentów z otępieniem, zwłaszcza osób starszych
    .
    • negatywny wpływ na funkcje poznawcze
    • podwyższone ryzyko upadku
    • reakcje paradoksalne
    • ryzyko uzależnienia z niebezpieczeństwem majaczenia w przypadku nagłego odstawienia
• W razie potrzeby można łączyć z lekami przeciwpsychotycznymi

Leki przeciwpsychotyczne (leki neuroleptyczne)

• Wskazania
  
  • takie jak benzodiazepiny
• Ryzyko
  • Zarówno konwencjonalne, jak i atypowe neuroleptyki wywołują istotne działania niepożądane.
  • Przyjmowanie wiąże się z 2 do 4 razy wyższym ryzykiem udaru mózgu i zasadniczo wyższym wskaźnikiem śmiertelności.
  • Leki przeciwpsychotyczne czasami wywołują antycholinergiczne działania niepożądane i mogą nasilać parkinsonizm.
• Propozycja dawkowania
  • rysperydon 1–2 x 0,25 mg (maksymalnie 2 mg/d)
  • kwetiapina 1–2 x 25 mg (maksymalnie 150 mg/d)
  • olanzapina 1 x 2,5–5 mg (maks. 5 mg/d)
  • haloperidol 1–2 x 0,25 mg (maks. 2 mg/d)

Inne rodzaje leczenia

• Zobacz także sekcję „Ćwiczenia, środki sensoryczne i edukacyjne” w artykule Objawy otępienia.
• Informacje dla pacjentów i krewnych. Niezbędne jest częste i regularne przekazywanie informacji.
• Otępienie czołowo-skroniowe często stanowi duże obciążenie dla innych członków rodziny, a rodzina zazwyczaj potrzebuje profesjonalnego wsparcia.
  • praca socjalna
  • opieka pielęgniarska
  • pomoc domowa
  • ergoterapia
  • fizjoterapia
  • terapia logopedyczna w wariantach związanych z mową
• Istnieją dowody na to, że aktywność fizyczna może mieć pozytywny wpływ na czynności dnia codziennego (ADL, Activities of Daily Living)⁸.
• Środki łagodzące i wspierające
  • opieka dzienna w ośrodkach opieki
  • opieka tymczasowa w placówce opiekuńczej
  • oferty wakacyjne

Zapobieganie

• Nie ma pewności co do tego, czy otępieniu czołowo-skroniowemu można zapobiegać.
• Możliwe, że zdrowy tryb życia i regularne ćwiczenia mogą opóźnić wystąpienie i progresję choroby (patrz także sekcja Czynniki predysponujące).

Praktyczne wskazówki

• Komunikacja, percepcja, aktywność
  • Z pacjentem należy komunikować się w prosty sposób.
  • Zapewnić stymulację i kontakty społeczne.
  • Wsparcie w orientacji na rzeczywistość.
• Bezpieczeństwo
  • Środki ochrony przed wypadkami, urazami
• Żywienie
  • Unikać niedożywienia i niedoborów.
    • Czy niezbędne jest wsparcie w przygotowywaniu posiłków lub jedzeniu?
• Sen
  • często zaburzony rytm dobowy
  • W przypadku zaburzeń snu pierwszym wyborem są środki niefarmakologiczne (patrz artykuł Bezsenność).
• Należy zwrócić uwagę na inne choroby (choroby współistniejące)
  .
  • Pacjenci nie zawsze są w stanie informować o swoich dolegliwościach, bólu i chorobach
    .
    • Nierozpoznane choroby i dolegliwości fizyczne są często przyczyną objawów psychicznych i problemów behawioralnych lub je nasilają.
    • Zobacz też artykuł Zaburzenia zachowania i objawy psychiczne w otępieniu.
• Przyjmowane leki
  • W przypadku upośledzenia funkcji poznawczych należy monitorować regularne przyjmowanie leków.
• Opracowanie zindywidualizowanego planu dalszego wsparcia, opieki i aktywizacji.

Przebieg, powikłania i rokowanie

przebieg

• Choroba najczęściej ujawnia się w wieku 50–60 lat.
• Zwykle w ciągu kilku lat choroba stopniowo się nasila, pojawia się coraz więcej objawów. Większość chorych w końcowych stadiach choroby wymaga intensywnej opieki.
• Wczesny początek choroby wiąże się z gorszym rokowaniem.
• Przebieg choroby wykazuje dużą zmienność osobniczą, a na wczesnym etapie nie można z całą pewnością przewidzieć przebiegu ani rokowania³.

Powikłania

• Podwyższone ryzyko:
  • zakażeń, zwłaszcza zapalenia płuc
  • dysfagii i zachłyśnięcia
  • niedożywienia
  • upadku i złamania szyjki kości udowej
  • majaczenia

Rokowanie

• Otępienie zasadniczo wiąże się ze znaczną nadmiarową śmiertelnością i uznaje się je za jedną z głównych przyczyn zgonów po chorobach sercowo-naczyniowych i nowotworach.
  • Najczęstszą bezpośrednią przyczyną śmierci pacjentów z otępieniem jest zapalenie płuc.
• W otępieniu czołowo-skroniowym rokowanie różni się w zależności od podtypu³.
  • Otępienie czołowo-skroniowe w połączeniu z chorobą neuronu ruchowego charakteryzuje się najgorszym rokowaniem; śmierć często następuje w ciągu 3‒5 lat.
  • Przeżycie u osób z otępieniem semantycznym zwykle przekracza 10 lat od rozpoznania.

Dalsze postępowanie

• Należy monitorować
  :
  • stan somatyczny, włącznie ze statusem neurologicznym
  • funkcje poznawcze
  • zaburzenia zachowania i objawy psychiczne
• Interakcje z krewnymi i wynikająca z nich potrzeba wsparcia
• Odpowiedź na leczenie
  • Czy kontynuacja leczenia jest nadal wskazana?
  • Jakie dolegliwości są najbardziej uciążliwe dla pacjenta?
• Dodatkowe informacje przedstawiono w artykule Objawy otępienia i Ocena stopnia otępienia.

Informacje dla pacjentów

O czym należy poinformować pacjenta?

• Wyjaśnienie i wsparcie emocjonalne
• Włączenie bliskich pacjenta w planowanie działań diagnostycznych i terapeutycznych
• Informacja o rokowaniu, o ile pacjent wyraża na to swoją zgodę.
• Zaproponowanie kontaktu z grupami wsparcia dla pacjentów z FTD i ich krewnych.
• Informacje na temat zdolności do prowadzenia pojazdów (więcej szczegółów w artykule Objawy otępienia)
  • Odhamowanie, które często występuje w przypadku otępienia czołowo-skroniowego, prowadzi do szczególnie ryzykownych zachowań za kierownicą.
  • Może to prowadzić do utraty zdolności do prowadzenia pojazdów w bardzo wczesnym stadium choroby.

Praktyczne wskazówki i porady dla osób cierpiących na otępienie

• Utrzymywanie porządku: ważne rzeczy powinny być trzymane zawsze w jednym, stałym miejscu, dzięki czemu pacjent będzie bardziej zorientowany.
• Zapewnienie dobrego oświetlenia. lampka nocna ułatwia znalezienie toalety i powrót do łóżka.
• Prowadzenie dzienniczka
• Ułożenie dziennego planu zajęć
• Zegarki, z których łatwo odczytać godzinę
• Przygotowanie przejrzystego kalendarza
• Notatnik obok telefonu
• Usunięcie wszystkiego, co może wprowadzać zamieszanie
• Tworzenie prostych list rzeczy do zrobienia
• Korzystanie z pisemnych instrukcji dotyczących prostych środków bezpieczeństwa
• Karteczki z informacją, gdzie znajdują się najczęściej używane przedmioty
• Nie należy usuwać mebli i obrazów, do których pacjent jest przyzwyczajony
• Zapewnienie systematyczności i rutyny
• Regularne wizyty w znanych miejscach i u znanych osób, np. ogród, kościół, spotkania na grę w karty
• Rodzinne spożywanie posiłków, wsparcie słowne i pozytywne wzmocnienia mogą poprawić zachowania żywieniowe osób z demencją i powinno się je zalecać.
• Odpowiednio zorganizowana aktywacja społeczna w ciągu dnia może prowadzić do unormowania rytmu dobowego.