Co to są zaparcia?
Pojęcie zaparcia (obstrukcja, zatwardzenie) rozumiane jest jako utrudnione lub niecałkowite wypróżnienie o zbyt twardej konsystencji lub o zbyt rzadkiej ilości wypróżnień. Zaparciom często towarzyszą inne objawy, takie jak:
- Wzdęty brzuch
- Ból, dyskomfort lub uczucie ucisku w jamie brzusznej
- Objawy ogólne, takie jak utrata apetytu, nudności, ból głowy lub nieprzyjemny smak w ustach
- Jednocześnie możliwa jest biegunka z brudzeniem bielizny lub bez.
- Hemoroidy, szczeliny odbytu, ropnie okołoodbytnicze, zatrzymanie moczu.
Opieka paliatywna
Określenie leczenie łagodzące objawy (paliatywne) jest używane do opisania terapii pacjentów zmagających się z nieuleczalnymi chorobami, którzy mają krótką oczekiwaną długość życia (do kilku miesięcy).
Częstotliwość występowania
Wielu osób chorych na nowotwory ma dolegliwości związane z układem pokarmowym. Dla pacjentów objawy te mogą być bardzo nieprzyjemne i uciążliwe. Najczęstsze i najcięższe objawy to nudności, wymiotowanie, suchość ust i zaparcia. Zarówno zaparcia, jak i suchość ust często prowadzą do znacznego obniżenia jakości życia.
U osób z chorobą nowotworową zaparcia występują bardzo często. W zaawansowanej chorobie nowotworowej cierpi na nie od 30 do 80% pacjentów. Prawie 90% wszystkich pacjentów otrzymujących opioidy (morfinę lub leki morfinopodobne) cierpi na zaparcia.
Przyczyny
Zaparcia przy zaawansowanej chorobie nowotworowej często mają kilka przyczyn. Zwykle są spowodowane stosowaniem leków takich jak opioidy. Inne przyczyny to brak aktywności fizycznej oraz zmniejszone spożycie płynów i pokarmów, m.in. ze względu na nudności lub utratę apetytu. Do zaparć mogą również przyczynić się zaawansowany wiek i osłabienie/zanik mięśni spowodowane chorobą lub leczeniem. Niewygodne i nieznane warunki w toalecie mogą pogłębić dyskomfort.
Diagnostyka
W celu rozpoznania obstrukcji u pacjentów z nieuleczalną chorobą nowotworową bierze się pod uwagę zarówno parametry subiektywne, takie jak uczucie niepełnego wypróżnienia, uciskania i/lub dyskomfortu, jak i obiektywne, takie jak częstość oddawania stolca i/lub twarda konsystencja stolca. Rejestruje się również przyjmowane leki lub ewentualnie środki przeczyszczające. Rozpoznanie potwierdza się na podstawie wywiadu chorobowego i badania lekarskiego żołądka i okolicy odbytu.
W zależności od sytuacji klinicznej można wykonać badania uzupełniające, takie jak badania krwi czy badania ultrasonograficzne. W niektórych przypadkach konieczne są procedury takie jak tomografia komputerowa (TK), aby sprawdzić między innymi, czy zbliznowaciała tkanka, zrosty lub tkanka nowotworowa blokują części jelita.
Terapia
Celem leczenia jest zapobieganie, ograniczanie i łagodzenie dyskomfortu spowodowanego zaparciami. Priorytetem są działania prewencyjne. Aktywność fizyczna może łagodzić ból i inne dolegliwości, co z kolei pomaga zredukować zaparcia. Kluczowe jest poza tym spożywanie odpowiedniej ilości płynów i błonnika. Błonnik pokarmowy można uzyskać z produktów pełnoziarnistych, warzyw i owoców. Minimalna liczba wypróżnień, którą należy starać się osiągnąć to od 2 do 3 w tygodniu.
Farmakoterapia
Zapobieganie
U pacjentów leczonych opioidami zwykle jednocześnie rozpoczyna się profilaktyczne podawanie leków przeciwko zaparciom. Zaleca się środek przeczyszczający zmiękczający stolec, np. laktulozę, który można uzupełnić o lek pobudzający jelita do silniejszych skurczów, jeśli nie osiąga się pożądanego efektu.
Jeśli wystąpią zaparcia
W przypadku miękkich stolców stosuje się leki pobudzające perystaltykę jelit (zwane glikozydami senny i bisakodylem). W przypadku twardych stolców preferowane są środki przeczyszczające zmiękczające, np. laktuloza. Zwykle konieczne są terapie łączone. Dawki mogą być dostosowywane w górę, dopóki nie zostaną ograniczone przez reakcje niepożądane. Jeśli i to nie wystarcza, stosuje się czopki lub wlewy doodbytnicze.
W przypadku pacjentów leczonych opioidami często zdarza się, że wymienione porady i terapie nie przynoszą efektów. W takich przypadkach często sięga się po lek, który jedynie zmniejsza działanie opioidu na jelito, a nie ma działania przeciwbólowego.
W przypadku twardych stolców w odbytnicy
Jeśli zakłada się, że pacjenci mają zdolność do samodzielnego oddawania stolca, najpierw podejmuje się próbę zastosowania leczenia za pomocą miniwlewów, a następnie ewentualnie czopki stymulujące wypróżnienie. Może być konieczne usunięcie szczególnie twardych fragmentów stolca z odbytnicy. W tych przypadkach korzystne jest przeprowadzenie wstępnego zabiegu wlewu doodbytniczego z olejem na noc. Ze względu na dyskomfort związany z usuwaniem stolca mogą być podane dodatkowe środki przeciwbólowe lub uspokajające.
Jeśli blokada jest spowodowana tkanką zbliznowaciałą (np. po terapii radiacyjnej lub wcześniejszej operacji) lub tkanka guza uciska jelito, konieczne mogą być różne formy operacji odciążającej.
Reakcje niepożądane
Długotrwałe stosowanie leków stymulujących pracę jelit może prowadzić do zaburzeń równowagi elektrolitowej (stężenie sodu, potasu, chlorków we krwi) i podrażnienia błony śluzowej jelit. W szczególności przedawkowanie może powodować wzdęcia, kolkę jelitową i biegunkę. Glikozydy senny odbarwiają mocz. Mocz zasadowy zmienia kolor na czerwony, a kwaśny na żółto-brązowy.
Dodatkowe informacje
Opieka paliatywna w zaawansowanej chorobie nowotworowej
- Nudności i wymiotowanie
- Leczenie lęku w opiece paliatywnej
- Suchość ust
- Trudności z oddychaniem
- Utrata masy ciała w przypadku nowotworu
- Depresja
- Majaczenie
- Obstrukcja, opieka paliatywna — informacje dla lekarzy
Autorzy
- Markus Plank, MSc BSc, dziennikarz medyczny i naukowy, Wiedeń
- Marie-Christine Fritzsche, lekarz, Freiburg
- Anna Zwierzchowska, lekarz, Kraków (edytor/recenzent)