Czym jest nieprawidłowy wzrost włosów?
Granica między normalnym a nieprawidłowym wzrostem włosów jest płynna i ostatecznie subiektywna. Zwiększone owłosienie ciała nie jest rzadkością, około 5% wszystkich kobiet dotyka tak zwany hirsutyzm. Określenie to oznacza rozrost owłosienia ciała typu męskiego u kobiet.
Należy to odróżnić od wirylizacji (maskulinizacji), która również jest spowodowana nadmiarem androgenów, ale prowadzi do pogłębienia tonu głosu, zmiany kształtu i wielkości narządów płciowych (np. powiększenia łechtaczki), zwiększenia masy mięśniowej i zmniejszenia rozmiaru piersi. Mogą wystąpić zmiany skórne i redystrybucja tkanki tłuszczowej, a także zmiany psychologiczne, takie jak depresja. Jeśli wzmożone owłosienie występuje razem z wirylizacją, zawsze należy dokładniej zbadać problem, aby znaleźć przyczynę.
Zwiększone owłosienie nie zawsze ma przyczynę hormonalną, w takiej sytuacji u kobiet nie nazywa się to hirsutyzmem, tylko hipertrichozą.
Kontrola wzrostu włosów przez hormony
Męskie hormony płciowe (androgeny) są produkowane zarówno w organizmie mężczyzny, jak i kobiety, jednak w różnych ilościach. Hormony te odpowiadają za powstawanie owłosienia ciała w okolicach pach i narządów płciowych u obu płci. Oprócz żeńskich hormonów płciowych, kobiety wytwarzają również niewielką ilość męskich hormonów płciowych (androgenów). Hormony te produkowane są w nadnerczach i w mniejszym stopniu w jajnikach. Im wyższy poziom męskich hormonów u kobiety, tym większe prawdopodobieństwo, że włosy będą rosły w miejscach, które u kobiet są pozbawione owłosienia, np. na twarzy.
Istnieją również inne różnice w owłosieniu ciała kobiet i mężczyzn, np. wzrost włosów łonowych aż do wysokości pępka jest uwarunkowany działaniem różnych hormonów. U kobiet i mężczyzn różna jest również genetycznie uwarunkowana gotowość skóry w różnych okolicach ciała do reagowania na pobudzający wzrost włosów wpływ androgenów wytworzonych przez organizm. Oba czynniki – różnice w produkcji androgenów i różna reaktywność skóry – powodują, że owłosienie kobiet i mężczyzn wygląda w różnych okolicach ciała różnie.
Różne etapy życia
Wzór owłosienia zmienia się w ciągu życia, wynika to głównie ze zmian hormonalnych. Wzrost włosów pod pachami i w okolicy łonowej rozpoczyna się w okresie dojrzewania. U większości kobiet owłosienie nie zmienia się aż do momentu wejścia w okres menopauzy (klimakterium). W czasie menopauzy następuje kolejna zmiana w gospodarce hormonalnej kobiety; której konsekwencją może być zmiana wzorca owłosienia. Na przykład włosy na głowie mogą się przerzedzać, podczas gdy owłosienie twarzy staje się intensywniejsze. Takie zmiany uważa się za normalne.
Jakie mogą być przyczyny tej choroby?
Najczęstsze przyczyny
- Zespół policystycznych jajników (PCOS)
- Jest najczęstszą przyczyną hirsutyzmu.
- Współwystępuje ze zmianami w jajnikach, które zaburzają prawidłową równowagę hormonalną.
- Rozpoczyna się między 15. a 25. rokiem życia i dotyczy 2–6% kobiet w wieku rozrodczym.
- Stopniowy początek, charakteryzujący się nieregularnymi krwawieniami miesięcznymi, rzadkimi miesiączkami, możliwym zatrzymaniem miesiączkowania, hirsutyzmem, nadwagą, trądzikiem.
- W badaniu ultrasonograficznym w jajnikach stwierdza się mnogie torbiele (okrągłe struktury wypełnione płynem).
- Hirsutyzm o nieznanej przyczynie
- O tej odmianie mówimy, gdy wszystkie inne przyczyny zostają wykluczone podczas diagnostyki.
- Jest to druga najczęstsza forma hirsutyzmu. Często występuje rodzinnie lub w pewnych grupach etnicznych, na przykład w regionie śródziemnomorskim i na Bliskim Wschodzie.
- Kobiety dotknięte chorobą często mają normalne miesiączki, a kobiece narządy rozrodcze, w tym jajniki są prawidłowe.
- Jedyne, co często można stwierdzić, to wysoki – ale wciąż mieszczący się w normie – poziom męskiego hormonu płciowego.
- Leki
- Niekiedy hirsutyzm może być spowodowany długotrwałym stosowaniem niektórych leków. Należą do nich na przykład:
- niektóre leki stosowane w psychiatrii, leki przeciwdepresyjne
- niektóre leki na epilepsję
- leki podobne do kortyzonu
- niektóre preparaty hormonalne
- steroidy anaboliczne (np. stosowane w dopingu)
- leki immunosupresyjne (np. po przeszczepie narządów lub w niektórych przewlekłych chorobach zapalnych).
- Po zmniejszeniu dawki lub odstawieniu leku (zawsze w porozumieniu z lekarzem!) hirsutyzm wywołany lekami ustępuje.
- Zewnętrzne stosowanie preparatów podobnych do kortyzonu może wprawdzie nie wywoływać hirsutyzmu, ale przy stosowaniu długotrwałym i w dużych dawkach może wystąpić zwiększony wzrost włosów (hipertrichoza) w okolicy skóry objętej leczeniem.
- Niektóre hormonalne środki antykoncepcyjne mają silniejsze działanie androgenne niż inne i mogą prowadzić do zwiększonego wzrostu włosów. Substancje takie jak lewonorgestrel, noretysteron i norgestrel mają zwykle silniejsze działanie androgenne niż preparaty z innymi gestagenami.
- Niekiedy hirsutyzm może być spowodowany długotrwałym stosowaniem niektórych leków. Należą do nich na przykład:
Rzadkie przyczyny
- Powiększenie nadnercza (przerost nadnerczy)
- Występuje tylko u 1,5-2,5% kobiet z podwyższonym poziomem męskich hormonów płciowych (hiperandrogenizm).
- Może powodować silny hirsutyzm, trądzik, zaburzenia miesiączkowania oraz niepłodność.
- Może być wrodzone i dawać objawy od wieku dziecięcego lub wystąpić w wieku dorosłym.
- Hiperprolaktynemia (patrz także Choroby przysadki)
- Stan ten jest bardzo rzadki i stanowi 0,2% wszystkich przypadków kobiet z hiperandrogenizmem.
- Wynika z nadprodukcji hormonu przysadki mózgowej – prolaktyny.
- Kobiety z tym schorzeniem często cierpią na nieregularne miesiączki, a w piersi często tworzy się mleczny płyn, który może wyciekać przez brodawkę sutkową. U mężczyzn z hiperprolaktynemią mogą wystąpić zaburzenia erekcji i upośledzenie płodności.
- Jeśli przysadka mózgowa rozrasta się bardzo intensywnie, mogą wystąpić objawy wynikające z ucisku, takie jak zaburzenia widzenia i ból głowy.
- Hiperprolaktynemia może również sporadycznie wystąpić jako działanie niepożądane niektórych leków, np. podczas leczenia niektórymi lekami przeciwpsychotycznymi, metoklopramidem (lek przeciw nudnościom), preparatami estrogenowymi oraz w czasie przyjmowania niektórych hormonalnych środków antykoncepcyjnych.
- Guzy nadnerczy lub jajników
- Niektóre nowotwory mogą produkować męskie hormony płciowe. Prawie połowa takich guzów jest łagodna.
- Choroby te występują rzadko.
- Jednym z pierwszych objawów obecności takiego guza mogą być gwałtowne zmiany we wzroście włosów. Inne możliwe zmiany to trądzik, powiększona łechtaczka, niższy głos, zwiększone libido, zwiększona masa mięśniowa, rzadkie miesiączki lub ich brak, utrata tkanki piersi lub zmiana proporcji ciała, intensywny zapach potu, wypadanie włosów na skroniach i łysienie.
- Podwyższony poziom androgenów stwierdza się w badaniu laboratoryjnym krwi.
- Akromegalia
- Stanowi bardzo rzadką przyczynę hirsutyzmu.
- Wywołują ją guzy przysadki mózgowej wytwarzające hormon wzrostu. Gigantyzm rozwija się, gdy płytki wzrostowe w kościach nie są jeszcze skostniałe.
- Typowe objawy to wzrost kości twarzoczaszki z wysuniętym do przodu podbródkiem, nadmierny rozwój tkanek miękkich na dłoniach i stopach, zwiększona potliwość, powiększony język, bóle głowy i bóle stawów oraz obniżenie głosu.
- Zaburzenie to można rozpoznać na podstawie podwyższonego poziomu hormonu wzrostu we krwi; tomografia komputerowa lub rezonans magnetyczny wykazują guz przysadki mózgowej u około 90% osób dotkniętych tym schorzeniem.
- Zespół Cushinga
- Choroba jest zwykle spowodowana albo przez długotrwałe leczenie kortyzonem, albo przez (produkujące ACTH) guzy w przysadce. Rzadziej przez guzy nadnerczy. Zwiększoną produkcję kortyzonu wykrywa się w ramach specjalistycznych badań.
- Typowe objawy to przyrost masy ciała, zmęczenie, ustanie miesiączki i zmiany psychiczne (np. depresja).
- Inne cechy oprócz hirsutyzmu to zaokrąglenie owalu twarzy, rozrost tkanek na szyi, otyłość, łatwiejsze krwawienie skóry, rozstępy (striae).
- Badania uzupełniające czasami wykazują również wysoki poziom cukru we krwi, niski poziom potasu i/lub osteoporozę.
Kiedy należy zasięgnąć porady lekarskiej?
- Jeśli dolegliwości rozwinęły się w krótkim czasie.
- Jeśli problem pojawił się dopiero w wieku powyżej 20 lat.
- Jeśli leczenie nie przynosi efektów.
- Jeśli wzrost włosów nastąpił w związku z przyjmowaniem leków.
- Jeśli jesteś niezadowolony ze swojego ciała i nadmierne owłosienie Ci przeszkadza.
Czego można się spodziewać na wizycie u lekarza?
Wywiad lekarski
Możesz usłyszeć następujące pytania:
- Kiedy zaczął się problem?
- Początek choroby w młodym wieku wskazuje na zespół policystycznych jajników.
- Czy inni członkowie rodziny mają podobne objawy?
- Czy miesiączki są regularne, czy też zdarzają się rzadkie i/lub lżejsze krwawienia?
- Czy występują trudności z zajściem w ciążę?
- Czy ma Pan/Pani jakieś inne objawy lub problemy?
- Czy Pan/Pani przyjmuje jakieś leki?
Badanie lekarskie
Lekarz ocenia owłosienie i szuka innych męskich cech płciowych (wirylizacja).
Konieczne może być badanie USG oraz badanie w gabinecie ginekologicznym.
Inne badania
Badania krwi i badania hormonalne są wskazane w przypadku podejrzenia zaburzeń równowagi hormonalnej.
W przypadku silnego podejrzenia zaburzeń hormonalnych konieczne mogą być badania z użyciem technik obrazowych (np. rezonans magnetyczny).
Skierowanie do specjalisty lub szpitala
Niektóre przypadki zwiększonego wzrostu włosów mogą być leczone przez lekarza rodzinnego. Jeśli występują objawy zaburzeń hormonalnych, zostaniesz skierowana do specjalisty w tej dziedzinie.
Może to być ginekolog, endokrynolog (specjalista od układu hormonalnego) lub specjalista chorób wewnętrznych.
Leczenie
Leczenie ma na celu przede wszystkim wyeliminowanie przyczyny choroby. W najczęstszym hirsutyzmie idiopatycznym, którego przyczyna pozostaje nierozpoznana, lub hipertrichozie terapia polega przede wszystkim na działaniach kosmetycznych. Należą do nich:
- golenie
- krem do usuwania włosów
- epilacja mechaniczna (np. zabieg z woskiem)
- zabiegi laserowe
- elektroepilacja.
Obawy, że golenie i usuwanie włosów mogą przyczynić się do zwiększonego ich wzrostu są bezpodstawne. U niektórych kobiet pomocne okazuje się leczenie za pomocą hormonalnych środków antykoncepcyjnych. Zawierają one podobne do hormonów substancje czynne, które częściowo ograniczają działanie męskich hormonów płciowych. To tzw. działanie antyandrogenne nie jest jednakowo silne w przypadku wszystkich preparatów. Na obecne już owłosienie raczej nie ma wpływu, ale pozwala ograniczyć dalszy nadmierny wzrost włosów.
Dodatkowe informacje
- Depresja
- Zespół policystycznych jajników (zespół PCO)
- Hormonalne środki antykoncepcyjne
- Klimakterium (menopauza)
- Hirsutyzm – Informacje dla personelu medycznego
Autorzy
- Thomas M. Heim, dr n. med., dziennikarz naukowy, Freiburg
- Anna Zwierzchowska, lekarz rezydent, Kraków (edytor/recenzent)