Czym jest ból głowy wywołany lekami?
Definicja
Polekowy ból głowy jest spowodowany częstym stosowaniem środków przeciwbólowych służących do leczenia bólu głowy. Częstymi podstawowymi bólami głowy są migrena oraz napięciowy ból głowy.
Objawy
Jeżeli pierwotnym bólem głowy był tzw. napięciowy ból głowy to polekowy ból głowy przypomina napięciowy ból głowy, któremu towarzyszy ból przypominający ciasną opaskę na czole, skroniach i często z tyłu głowy. U pacjentów leczonych z powodu migreny ból często występuje po jednej stronie, jest pulsujący i przypomina migrenę. Może dojść do częstszych niż dotychczas ataków migreny.
Typowe dla polekowego bólu głowy jest nasilenie sie objawów w początkowym okresie po odstawieniu leku.
Przyczyny
Jeśli popularne leki przeciwbólowe (NLPZ) są przyjmowane przez więcej niż 15 dni w miesiącu lub leki na migrenę są przyjmowane przez więcej niż 10 dni w miesiącu przez okres co najmniej 3 miesięcy, istnieje ryzyko rozwoju polekowego bólu głowy.
Dokładny mechanizm powstawania polekowego bólu głowy nie jest znany. Częste stosowanie leków przeciwbólowych może prowadzić do „uczulenia” dróg bólowych (obniżenie progu bólu) lub do zmiany wrażliwości receptorów bólowych w ścianach naczyń. Możliwą przyczyną mogą być także czynniki genetyczne. Jeżeli rozwinie się ból odstawienny, zwiększenie dawki może jeszcze bardziej nasilić objawy.
Wskutek długotrwałego przyjmowania opioidów może dojść do uzależnienia od opioidów.
Stan ten może rozwinąć się u pacjentów z migreną, napięciowym bólem głowy lub rzadziej w przypadku klasterowego bólu głowy. Wszystkie leki uśmierzające ból, w tym leki bez recepty (np. paracetamol, ibuprofen lub kwas acetylosalicylowy) przy długotrwałym stosowaniu mogą powodować ból głowy.
Czynniki sprzyjające
- Migrena.
- Ból głowy typu napięciowego.
- Więcej niż 10 dni bólu głowy w miesiącu.
- Przyjmowanie tryptanów, opioidów i złożonych leków przeciwbólowych.
- Płeć żeńska.
- Niski status społeczno-ekonomiczny.
- Przewlekłe zaburzenia bólowe.
- Stres, brak aktywności fizycznej, nadwaga, palenie papierosów.
- Istniejące uzależnienia (np. od leków).
- Zaburzenia psychiatryczne (przede wszystkim depresja lub zaburzenia lękowe).
Częstość występowania
- Prawie 1% populacji może mieć ból głowy wywołany lekami.
- Szczyt częstości występowania przypada na okres między 40. a 50. rokiem życia.
- Schorzenie częściej dotyczy kobiet niż mężczyzn (3–4:1).
- Ból głowy wywołany lekami jest trzecią najczęstszą przyczyną bólów głowy.
Badania
Rozpoznanie stawia się na podstawie historii choroby (wywiadu lekarskiego). Zazwyczaj pacjenci zgłaszają przyjmowanie środków przeciwbólowych z powodu bólu głowy przez okres ponad trzech miesięcy i nasilenie objawów bez stosowania tych leków.
W celu dokładnej rejestracji dolegliwości i dalszego planowania terapii warto dokumentować objawy i przyjmowanie leków w dzienniczku bólu głowy.
Jeśli istnieją dowody na inne przyczyny bólu głowy, mogą zostać przeprowadzone dalsze badania.
Leczenie
Celem leczenia jest zmniejszenie częstotliwości i nasilenia bólu głowy oraz konieczności przyjmowania leków, a także poprawa jakości życia. Jeśli to możliwe, podejmowane są próby:
- odstawienia leków lub
- jeśli to konieczne, zastąpienie ich innymi, które są lepiej dostosowane do danego typu bólu głowy lub
- zapobiegnięcia dalszym bólom głowy (np. w ramach profilaktyki napadów w przypadku migreny).
Podczas redukcji dawki leku lub przerwy w przyjmowaniu leku, może być konieczne przyjmowanie innych środków przeciwbólowych lub leków w celu złagodzenia objawów odstawienia.
Leczenie niefarmakologiczna
Przede wszystkim ważne jest, aby pacjent został poinformowany o rozwoju, przebiegu i możliwościach leczenia oraz wspólnie z lekarzem opracował plan terapii. Istnieje kilka pomocnych działań niefarmakologicznych, które mogą zapobiegać bólowi głowy:
- terapia poznawczo-behawioralna
- techniki relaksacyjne (np. trening autogenny, progresywna relaksacja mięśni wg Jacobsona)
- sporty wytrzymałościowe
- biofeedback
- akupunktura (przy migrenie).
Środki farmakologiczne
Istnieją różne opcje farmakologiczne w zależności od podstawowego typu bólu głowy i przyjmowanych środków przeciwbólowych. Lekarz omawia to z pacjentem bardziej szczegółowo w zależności od indywidualnego przypadku.
Profilaktyka farmakologiczna
- Przy napięciowym bólu głowy
- np. amitryptylina
- Przy migrenie
- beta-adrenolityki
- topiramat
- toksyna botulinowa: wstrzyknięcie mniej więcej co 3 miesiące w czoło, skronie, tył głowy, kark, mięśnie ramion przez specjalistę neurologa lub pod jego nadzorem
- glikokortykosteroidy.
Co można zrobić we własnym zakresie?
Prowadzenie dzienniczka bólu głowy może być pomocne w rejestrowaniu nasilenia, czynników wyzwalających, objawów i przyjmowanych środków przeciwbólowych, a następnie w identyfikacji wskazówek dotyczących przyczyn i planowaniu opcji leczenia.
Reasumując, pomocne może być regularne spanie i odżywianie się, aktywność fizyczna, przebywanie na świeżym powietrzu, stosowanie technik relaksacyjnych i prowadzenie regularnego, zdrowego trybu życia.
Rokowanie
Zmniejszenie przyjmowania leków poniżej progu nadużywania jest skuteczne w około 60% przypadków. Nawet u 75% pacjentów można uzyskać zmniejszenie dolegliwości bólowych poprzez ograniczenie przyjmowania leków.
W przypadku powrotu do zażywania środków przeciwbólowych wskaźnik nawrotów w pierwszym roku wynosi 30%.
Wieloletnie nadużywanie leków, jednoczesne nadużywanie substancji (psychotropowych lub opioidów), wcześniejsze choroby, niski status socjo-ekonomiczny i inne przewlekłe bóle to czynniki, które mają negatywny wpływ na rozwój choroby.
W przypadku ciężkiego przebiegu i występowania czynników ryzyka ważne jest jak najwcześniejsze połączenia leczenia ogólnego, wdrożonego przez lekarza rodzinnego, z leczeniem neurologicznym, terapią bólu, opieką psychologiczną, pielęgniarską i fizjoterapią, aby osiągnąć jak najlepszy efekt.
Dodatkowe informacje
- Migrena.
- Napięciowy ból głowy.
- Polekowy ból głowy – informacje dla personelu medycznego.
Autorzy
- Joanna Dąbrowska-Juszczak, lekarz (redaktor)
- Susanna Allahwerde, lekarz (recenzent/redaktor)
- Kalina van der Bend, lekarz (recenzent)