Co to są gonady? Gdzie produkowany jest testosteron?
Termin gonady (z greckiego: gone „płeć“, „spłodzenie“, „nasienie“ i aden „gruczoł“) odnosi się do gruczołów płciowych. U mężczyzn dotyczy to jąder (testes), u kobiet jajników (ovaries).
Jądra produkują większość męskiego hormonu płciowego testosteronu i uwalniają go do krwiobiegu.
Produkcja testosteronu jest regulowana przez uwalnianie LH (hormonu luteinizującego) z przysadki mózgowej. Z kolei przysadka mózgowa jest również kontrolowana poprzez hormon (hormon uwalniający gonadotropiny= GnRH) przez ośrodek wyższego rzędu – podwzgórze. Znaczenie tej pętli regulacyjnej można wyjaśnić w następujący sposób: Jeśli testosteronu jest za mało, jest to "zgłaszane" do ośrodka nadrzędnego. Ten reaguje z kolei zwiększoną produkcją GnRH i LH, które pobudzają jądra. W odwrotnym przypadku zbyt duża produkcja testosteronu może tłumić uwalnianie hormonów z wyższych ośrodków. Ma to na celu zapewnienie równowagi hormonalnej w organizmie. Oprócz produkcji testosteronu produkcja komórek spermy (plemników) jest również regulowana przez ten sam obwód regulacyjny. Nie odpowiada za to LH, tylko FSH (hormon folikulotropowy) z przysadki mózgowej. Wpływ na pętlę regulacyjną mogą mieć również czynniki zewnętrzne.
Jak działa testosteron?
Testosteron to hormon płciowy (androgen), który jest wydzielany zarówno w organizmie mężczyzn, jak i kobiet, ale w różnych stężeniach. Podczas rozwoju w łonie matki odpowiada wraz z innymi hormonami za rozwój zewnętrznych męskich cech płciowych. W okresie dojrzewania testosteron odpowiada za zarost brody, owłosienie ciała, niski głos oraz wzrost penisa i jąder. Oprócz pożądania seksualnego (libido) testosteron zwiększa również np. rozwój mięśni i kości, a także produkcję czerwonych krwinek.
Co to jest hipogonadyzm?
Hipogonadyzm jest jedną z dysfunkcji endokrynologicznych. Hipogonadyzm oznacza, że jądro nie produkuje wystarczającej ilości testosteronu, przez co w organizmie występuje jego niedobór. Skutki hipogonadyzmu są różne w zależności od tego, kiedy się pojawiają: przed lub po okresie dojrzewania, albo w późniejszym wieku (tzw. hipogonadyzm o opóźnionym początku).
Można wyróżnić kilka postaci hipogonadyzmu. Podziału można dokonać w odniesieniu do poszczególnych poziomów pętli regulacyjnej. W zależności od tego, na którym poziomie występują zaburzenia, mówimy o hipogonadyzmie pierwotnym, wtórnym lub trzeciorzędowym.
Hipogonadyzm pierwotny oznacza, że przyczyna zmniejszonej produkcji leży w samym jądrze. Podwzgórze i przysadka mózgowa zwykle próbują temu przeciwdziałać, produkując więcej GnRH i LH. Dlatego mówi się o hipogonadyzmie hipergonadotropowym – hipergonadotropowym jako wyrazie zwiększonej produkcji hormonów stymulujących jądra (gonadotropin = LH, FSH). Mimo to jądro nie reaguje zwiększeniem produkcji testosteronu. Przyczynami mogą być np. wcześniejsze zakażenie (np. odra, HIV) lub zapalenie jądra (zapalenie jąder), urazy zewnętrzne, jak również radioterapia lub chemioterapia w przebiegu choroby nowotworowej. Istnieją również wrodzone przyczyny hipogonadyzmu, np. zespół Klinefeltera.
Hipogonadyzm wtórny oznacza, że zaburzenia występują na poziomie przysadki mózgowej. Wydzielana jest zbyt mała ilość LH (i FSH), co powoduje mniejszą stymulację jądra. Mamy tu więc hipogonadyzm hipogonadotropowy z małą ilością gonadotropin. Przyczyny obejmują m.in. choroby przysadki mózgowej (np. infekcje, urazy, łagodne lub złośliwe nowotwory, guz prolaktynowy), niektóre leki, zaburzenia metaboliczne takie jak cukrzyca oraz otyłość. Czasami nie można określić jednoznacznej przyczyny.
W hipogonadyzmie trzeciorzędowym problem leży na poziomie podwzgórza, czyli w zmniejszonym uwalnianiu GnRH.
Objawy
Objawy zależą od tego, czy hipogonadyzm występuje przed czy po okresie dojrzewania. Jeśli jest to hipogonadyzm wrodzony, to skutkiem jest opóźnienie rozwoju. Prawidłowe dojrzewanie, w którym kształtują się cechy męskie, nie następuje. Bez terapii rozwija się typowa budowa ciała z brakiem zarostu brody, długimi kończynami, rozrostem gruczołu sutkowego (ginekomastia) i małymi narządami płciowymi. Dodatkowo może występować wysoki głos. Nasilenie objawów jest zmienne.
Jeśli hipogonadyzm występuje dopiero po okresie dojrzewania, pojawiają się inne objawy. Obejmują one zmniejszony popęd płciowy (libido), ograniczenia erekcji (zaburzenia erekcji), uderzenia gorąca, bezsenność, łatwą męczliwość i zmęczenie. Inne objawy mogą obejmować postępującą otyłość, ginekomastię, bóle głowy i kolejne, uzależnione od przyczyny zaburzeń objawy. Późniejsze objawy to ogólne osłabienie, zmniejszenie siły i masy mięśniowej oraz gęstości kości, bóle mięśni i stawów, zmniejszenie owłosienia ciała, niedokrwistość (anemia) oraz skłonność do depresji.
Diagnostyka
Oprócz analizy dolegliwości podejrzenie hipogonadyzmu może potwierdzić badanie przedmiotowe. Ostateczne rozpoznanie stawiane jest na podstawie odpowiednich wartości hormonów (m.in. testosteronu, LH, FSH). W razie potrzeby przeprowadza się badania stymulacyjne, w których np. podaje się GnRH, a następnie mierzy poziom testosteronu. Z reguły bada się jądra (za pomocą USG). W razie potrzeby przeprowadza się dalsze badania w celu wyjaśnienia przyczyny hipogonadyzmu. Tutaj wykorzystuje się np. analizy chromosomalne lub oznaczenie innych parametrów we krwi (np. morfologia krwi, parametry wątroby, zapalne, nerek).
W przypadku nieudanych starań o dziecko przydatne może być badanie nasienia (spermiogram). Te i inne badania wykonuje się u specjalisty.
Leczenie
W większości przypadków nie można wyleczyć przyczyny (pierwotnego) hipogonadyzmu. Jeśli jednak hipogonadyzm wtórny jest spowodowany guzami przysadki mózgowej (np. gruczolakiem przysadki mózgowej), hipogonadyzm można leczyć, w razie konieczności operując guz.
Niedobór testosteronu może być wyrównany poprzez leczenie testosteronem. Jeśli hipogonadyzm rozpoczyna się przed okresem dojrzewania, ma to zapobiec rozwojowi sylwetki typowej dla hipogonadyzmu. Jeśli hipogonadyzm występuje w wieku dorosłym, suplementacja testosteronu może leczyć objawy, takie jak utrata libido, zaburzenia erekcji, zmęczenie i utrata masy mięśniowej. Testosteron może być podawany w zastrzykach lub w postaci żelu. Celem jest osiągnięcie długotrwałego stałego poziomu testosteronu w organizmie. Jeśli istnieje niespełniona chęć posiadania dzieci, można podać gonadotropiny.
Testosteronowa terapia zastępcza może wpływać również na inne układy narządów w organizmie. Może wystąpić zagęszczenie krwi z powodu zwiększenia liczby czerwonych krwinek (erytrocytów). Mogą wystąpić problemy skórne. Przyjmowanie testosteronu może również prowadzić do zmniejszenia się jąder i obniżenia płodności. Te ostatnie zwykle ustępują po zaprzestaniu terapii. Nie wolno stosować leczenia testosteronem, jeśli rozpoznano raka prostaty. Ze względu na możliwe skutki uboczne wymagane są regularne badania kontrolne.
Hipogonadyzm związany z wiekiem (hipogonadyzm o późnym początku) jest leczony przede wszystkim poprzez zmianę stylu życia. W pierwszej kolejności należy dążyć do zwiększenia aktywności fizycznej i redukcji masy ciała. Takie działania mogą często znacząco wpłynąć na podniesienie poziomu testosteronu.
Dodatkowe informacje
- Zespół Klinefeltera
- Zaburzenia erekcji (zaburzenia potencji)
- Niemożność zajścia w ciążę
- Hipogonadyzm u
- Leczenie testosteronem – Informacje dla personelu medycznego
Autorzy
- Marleen Mayer, lekarz,
- Aleksandra Kucharska-Janik, lekarz rezydent, Oddział Okulistyczny, Międzyleski Szpital Specjalistyczny w Warszawie (edytor)