Czym jest zawał serca?
Definicja
Serce jest potężnym mięśniem, które pompuje krew w całym ciele. Aby wykonać tę pracę, serce musi samo być zaopatrzone w składniki odżywcze i tlen. Otrzymuje je przez naczynia krwionośne otaczające serce, tak zwane naczynia wieńcowe (tętnice wieńcowe). W chwili zawału serca (zawał mięśnia sercowego) naczynie wieńcowe zostaje zamknięte przez skrzep krwi. Prowadzi to do zmniejszonego przepływu krwi do tkanki mięśniowej dostarczanej przez naczynie wieńcowe – dotknięte komórki mięśnia sercowego obumierają w wyniku braku tlenu. Tlen jest dostarczany do serca przez kilka naczyń wieńcowych. Zakres i lokalizacja uszkodzenia zależą zatem od tego, gdzie i w jakim naczyniu występuje okluzja oraz w jakim stopniu sąsiednie naczynia krwionośne mogą przejąć funkcję zaopatrywania w tlen w na dotkniętym obszarze.
Objawy
U niektórych chorych, głównie u kobiet, przed faktycznym zawałem serca występują niejednoznaczne dolegliwości, takie jak łagodny ból w klatce piersiowej, zaburzenia snu, zmęczenie, lęk lub zadyszka.
Właściwy zawał serca powoduje bardzo nagłe objawy, które trwają ponad 20 minut. Chorzy często skarżą się na uczucie ucisku lub silny ból w okolicy klatki piersiowej, który może promieniować do sąsiednich obszarów ciała, jak lewe ramię, szyja, żuchwa lub górna część brzucha. Jednak około jedna czwarta zawałów serca przebiega bezboleśnie. Dzieje się tak najczęściej u pacjentów z cukrzycą, a także u osób starszych i kobiet. Mogą również wystąpić duszności, nudności, zawroty głowy, zimny pot i panika, aż do strachu przed śmiercią.
Przyczyny
Przeważnie u podstaw zawału serca leży zwapnienie naczyń (miażdżyca). Z biegiem lat tłuszcz (cholesterol) i wapno osadzają się w ścianach naczyń i czynią je bardziej niestabilnymi. Złogi te nazywane są blaszkami. Wraz z zapaleniem ściany naczynia prowadzi to do nasilenia zmian i zwężenia tętnic wieńcowych, zwanego także chorobą wieńcową.
Podczas zawału serca dochodzi do pęknięcia blaszki i uwolnienia złogowego materiału tłuszczowego. Powoduje to aktywację krzepnięcia krwi w organizmie. Podobnie jak w przypadku krwawiącej rany, w ciągu kilku minut tworzy się skrzep, który zamyka naczynie wieńcowe. Znajdująca się za zwężeniem naczynia tkanka mięśniowa zostaje odcięta od dopływu krwi i obumiera w wyniku braku tlenu. W ciągu kilku dni lub tygodni tkanka zabliźnia się – zostaje zastąpiona tkanką łączną, która nie ma zdolności do kurczenia się. W ten sposób serce zostaje trwale osłabione. To, jak bardzo serce jest osłabione po zawale, zależy od stopnia, w jakim tkanka mięśnia sercowego została uszkodzona.
Tylko niewielki odsetek zawałów serca jest spowodowany przyczynami innymi niż miażdżyca, jak np. zator, nagłe zwężenie lub przewlekłe zapalenie tętnic wieńcowych (naczyń wieńcowych) czy uraz.
Czynniki ryzyka
Istnieje kilka czynników, które sprzyjają miażdżycy, zwiększając w ten sposób ryzyko zawału serca:
- palenie tytoniu (czynnik ryzyka nr 1)
- zaburzenie metabolizmu tłuszczów z podwyższonym poziomem cholesterolu
- brak ruchu
- nadwaga
- nadciśnienie tętnicze
- cukrzyca
- czynniki dziedziczne
- mężczyźni zapadają na zawał serca we wcześniejszym wieku niż kobiety, jednak proporcje płci w starszym wieku równoważą się.
Zwiększone ryzyko zawału serca istnieje również w przypadku reumatoidalnego zapalenia stawów, innych chorób reumatycznych oraz infekcji grypowej.
Oprócz tych podstawowych chorób znane są czynniki, które znacznie zwiększają ryzyko zawału serca. Należą do nich:
- wysokie spożycie alkoholu, kokainy lub innych substancji psychoaktywnych
- stres
- przeciążenie fizyczne
- podwyższone ryzyko w godzinach porannych
- przebywanie w niskiej temperaturze.
Częstotliwość występowania
Choroba wieńcowa i zawał serca należą do najczęstszych przyczyn zgonów w krajach rozwiniętych. Jednak liczba nowych przypadków zmniejszyła się w ostatnich latach. Częstotliwość występowania zawału serca wzrasta wraz z wiekiem, z 1,5% w grupie 40–49 lat do 10,2% wśród osób w wieku 70–79 lat.
Badania
- Najważniejszą wskazówką, która pomaga rozpoznać zawał serca, jest opis objawów przez pacjentów.
- Gdy występuje szybko narastający lub niezwykle silny ból w klatce piersiowej, należy zwrócić się po pomoc lekarską. W razie wątpliwości należy wezwać pogotowie. Osoby z podejrzeniem zawału serca są niezwłocznie hospitalizowane.
- Podczas badania przedmiotowego lekarz mierzy tętno i ciśnienie tętnicze oraz osłuchuje serce i płuca.
- Elektrokardiogram (badanie EKG) i badania laboratoryjne krwi, takie jak oznaczenie troponiny (ewentualnie dodatkowe pomiary w trakcie) należy wykonać tak szybko, jak to możliwe. Badania te mają kluczowe znaczenie dla diagnozy i dalszego postępowania.
- Istnieją dwa rodzaje zawału serca. Jeden jest wyraźnie rozpoznawalny na zapisie EKG przez typowe zmiany (tzw. zawał mięśnia sercowego z uniesieniem odcinka ST, w skrócie STEMI), drugi nie (zawał bez uniesienia ST, NSTEMI).
- W obu przypadkach 1–3 godziny po wystąpieniu pierwszych objawów we krwi jest wykrywalne podwyższone stężenie enzymu sercowego o nazwie troponina.
- Ponadto często wykonuje się USG serca (echokardiografia). Badanie to można wykorzystać do sprawdzenia, czy i w jakim stopniu czynności skurczowe i rozkurczowe serca są obniżone.
- Cewnikowanie serca jest badaniem, dzięki któremu można bezpośrednio zobaczyć zwężenia tętnic wieńcowych, i jednocześnie przeprowadzić na tym samym etapie leczenie (patrz poniżej).
Postępowanie
- Zawał serca to stan nagłego zagrożenia zdrowia! Celem leczenia jest jak najszybsze ponowne otwarcie zablokowanego naczynia, aby zapobiec obumieraniu komórek mięśnia sercowego. Ponadto ważne jest, aby zapobiegać powikłaniom, takim jak zaburzenia rytmu serca, które mogą prowadzić do zatrzymania akcji serca.
Postępowanie w nagłych przypadkach
- Już podczas interwencji zespołu ratownictwa medycznego chory w razie potrzeby otrzymuje leki zawierające nitroglicerynę i środki przeciwbólowe w celu złagodzenia objawów.
- Aby zapobiec tworzeniu się zakrzepów krwi w zwężonym naczyniu, podaje się tzw. leki przeciwpłytkowe, takie jak kwas acetylosalicylowy (ASA) i tikagrelor, a także leki przeciwzakrzepowe (np. heparynę).
- Ewentualnie można podać dodatkowe leki obniżające ciśnienie tętnicze (beta-blokery).
- Ponadto niektórzy pacjenci otrzymują tlen przez rurkę do nosa lub maskę, jeśli pomiar wykazuje zbyt niskie stężenie tlenu we krwi.
Przezskórna interwencja wieńcowa (PCI)
- W szpitalu chory jest monitorowany na oddziale intensywnej terapii lub oddziale ratunkowym specjalizującym się w diagnostyce i leczeniu zawałów serca.
- W zależności od nasilenia dolegliwości, wyników badań i ryzyka, pilnie przeprowadza się przezskórną interwencję wieńcową. Im więcej oznak wskazujących na poważny zawał, tym szybciej należy podjąć działania.
- W trakcie zabiegu do naczynia krwionośnego pachwiny lub przedramienia wprowadzana jest cienka plastikowa rurka (cewnik naczyniowy). Następnie przesuwa się ją do naczyń wieńcowych. Po podaniu kontrastu w badaniu rentgenowskim można zobaczyć zmiany zwężające naczynia wieńcowe. Jeśli to możliwe, zwężone naczynie krwionośne rozszerza się przez napełnienie balonika. Umieszczenie stentu, rurki wykonanej ze stalowej siateczki, ma za zadanie utrzymać drożność zwężonego naczynia lub naczyń. Z reguły pacjenci podczas zabiegu są przytomni.
- Po zabiegu wielu pacjentów powinno przyjmować leki przeciwpłytkowe przez kilka miesięcy, aby światło stentu nie zamknęło się z powodu małych zakrzepów krwi.
Tromboliza
- Alternatywą dla przezskórnej interwencji wieńcowej jest ponowne otwarcie zablokowanego naczynia krwionośnego za pomocą leków. Metoda ta jest zwana trombolizą.
- Wykazano jednak, że często nie jest ona tak skuteczna jak rozszerzenie naczynia na drodze cewnikowania serca. Dlatego trombolizę wykonuje się tylko wtedy, gdy nie możliwości wykonania zabiegu w szpitalu z pracownią hemodynamiczną w krótkim czasie, czyli w ciągu około dwóch godzin.
- Po przeprowadzeniu trombolizy pacjenci są jak najszybciej przenoszeni do placówki z odpowiednim sprzętem do wykonania przezskórnej interwencji wieńcowej.
Dalsze postępowanie
- U osób, które przeszły jeden zawał serca, istnieje zwiększone ryzyko kolejnego, a nawet zgonu. Zmieniając styl życia (patrz niżej) i przyjmując leki, można poprawić rokowania. Stosuje się następujące leki:
- Beta-blokery: obniżają tętno i ciśnienie tętnicze, a tym samym zmniejszają zapotrzebowanie mięśnia sercowego na tlen. W ten sposób zmniejszają częstotliwość występowania zaburzeń rytmu serca i zapobiegają zawałom. Jako alternatywę dla beta-blokerów stosuje się tak zwane blokery kanału wapniowego.
- Leki przeciwpłytkowe, takie jak kwas acetylosalicylowy (ASA): zapobiegają tworzeniu się zakrzepów krwi w naczyniu. Stosowanie kwasu acetylosalicylowego dożywotnio zaleca się wszystkim pacjentom, którzy przeszli zawał serca. W pierwszych miesiącach po zawale serca zwykle zaleca się przyjmowanie dwóch, czasem trzech różnych typów leków przeciwzakrzepowych w tym samym czasie. W tym celu można łączyć indywidualnie różne składniki aktywne.
- Statyny: zmniejszają ryzyko zawału serca poprzez obniżenie poziomu cholesterolu i spowolnienie postępu zwapnienia tętnic.
- Inhibitory konwertazy angiotensyny i antagonisty receptora angiotensyny: mają korzystny wpływ na zabliźnianie się mięśnia sercowego i wspierają funkcję pompowania krwi po zawale.
- Szczepienie przeciw grypie: coroczne szczepienie przeciw grypie zmniejsza ryzyko zawału serca. Osoby zainteresowane szczepieniem powinny zgłosić się do swojego lekarza podstawowej opieki zdrowotnej po więcej informacji!
- Również inne leki mogą odgrywać istotne znaczenie u poszczególnych pacjentów. Chorujący na cukrzycę powinni zwrócić uwagę na dostosowanie poziomu glukozy we krwi. W przypadku zaburzeń rytmu serca, jak migotanie przedsionków, stosuje się leki przeciwzakrzepowe, np. pochodne kumaryny. Nadciśnienie tętnicze należy kontrolować (normą są wartości poniżej 140/90 mmHg).
- W pewnych okolicznościach kolejnym etapem może być przeprowadzenie cewnikowania serca z wprowadzeniem stentu lub zabieg pomostowania aortalno-wieńcowego (tzw. bypass).
- Pacjentom po zawale serca zaleca się rehabilitację kardiologiczną. Pod nadzorem specjalistów chorzy mogą pozostać aktywni fizycznie, ponadto otrzymują wytyczne w zakresie odżywiania czy czynników związanych ze stylem życia.
Profilaktyka
- Rzuć palenie tytoniu. Palenie bierne jest prawie tak samo szkodliwe jak aktywne palenie tytoniu. W celu uzyskania pomocy należy skontaktować się ze swoim lekarzem podstawowej opieki zdrowotnej w sprawie informacji na temat programów antynikotynowych.
- Zwiększenie aktywności fizycznej. Szczególnie korzystny jest umiarkowany trening wytrzymałościowy, taki jak spacery, nordic walking, pływanie lub jazda na rowerze. Ważne jest jednak, by przed przystąpieniem do treningu zasięgnąć porady lekarza i poddać się dokładnym badaniom, ponieważ u niektórych pacjentów z chorobami serca lub ostrymi infekcjami itp. aktywność fizyczna może być również niebezpieczna.
- Zbilansowana dieta. Jak najczęściej jeść świeże owoce i warzywa. Ponadto zaleca się przyjmowanie zwiększonej ilości błonnika, który znajduje się np. w produktach z pełnych ziaren zbóż i roślin strączkowych. Codziennie należy spożywać produkty mleczne, oliwę z oliwek i orzechy, co najmniej dwa razy w tygodniu ryby i produkty o niskiej zawartości tłuszczów nasyconych, które znajdują się w wędlinach, mięsie, gotowych posiłkach i słodkich wypiekach. Można również jeść z umiarem białe mięso (drób) i jaja. Warto zadbać o zróżnicowane posiłki, wprowadzając elementy diety śródziemnomorskiej.
- Należy w miarę możliwości unikać napojów takich jak cola i soki owocowe. W zamian można pić wodę lub niesłodzone herbaty.
- Nie należy pić więcej niż 1 kieliszek (kobiety) lub 2 kieliszki (mężczyźni) napojów alkoholowych dziennie (dotyczy to wina; w przypadku napojów o wyższej zawartości alkoholu jest to odpowiednio mniej).
- Ważne jest, by utrzymywać swoją masę ciała i unikać nadwagi.
- System opieki zdrowotnej oferuje liczne formy wsparcia w zakresie zmiany stylu życia. W celu uzyskania szczegółowych informacji należy skontaktować się ze swoim lekarzem.
Rokowanie
Zawał serca jest zdarzeniem zagrażającym życiu i jedną z głównych przyczyn zgonów w krajach rozwiniętych. Około 7–10% pacjentów cierpiących na zawał serca umiera w ciągu pierwszego miesiąca po tym zdarzeniu. Śmiertelność była znacznie wyższa, jednak w ostatnich latach została obniżona. Szybkie leczenie ma kluczowe znaczenie dla szans na przeżycie zawału serca.
Serce po zawale znacznie gorzej pompuje krew. Nawet w ciągu kilku miesięcy po zawale serca ryzyko zgonu jest podwyższone. Jednak zmiana stylu życia – zwłaszcza rzucenie palenia i przyjmowanie leków pomaga wielu chorym znacznie poprawić rokowania. Regularne badania kontrolne u lekarza podstawowej opieki zdrowotnej lub w placówce kardiologicznej pomagają wykryć i leczyć wszelkie istniejące powikłania na wczesnym etapie.
Dodatkowe informacje
- Ból w klatce piersiowej
- Choroba wieńcowa
- Dlaczego warto rzucić palenie i jak to zrobić?
- Aktywność fizyczna, zalecenia
- Wskazówki dotyczące zbilansowanej diety
- Zawał serca – informacje dla lekarzy
Autorka
- Martina Bujard, dziennikarka naukowa, Wiesbaden
- Lek. Kalina van der Bend, recenzent