informacje ogólne
Definicja
- Oniżenie narządów rodnych: obniżenie pochwy i/lub macicy w kierunku wejścia do pochwy, spowodowane zmianami w tkance łącznej i utrwaleniu mięśni w miednicy małej1-2. Ze względu na bliskie położenie narządów miednicy często dotyczy to również pęcherza moczowego i jelit.
- Obniżenie: opuszczenie narządów miednicy maksymalnie do ujścia pochwy
- Wypadnięcie: opuszczenie poza wejście do pochwy Wypadnięcie narządów płciowych stanowi zatem maksymalną formę obniżenia.
- Różne rodzaje obniżenia
- przepuklina cewkowa: wypadnięcie cewki moczowej z otworu cewki moczowej
- cystocele: obniżenie dna pęcherza moczowego; obniżenie pęcherza moczowego do przedniej ściany pochwy
- częściowe wypadnięcie macicy i pochwy: częściowe wypadnięcie macicy i pochwy
- całkowite wypadnięcie macicy i pochwy: całkowite wypadnięcie macicy i pochwy
- wypadnięcie macicy i pochwy: wypadnięcie macicy i pochwy
- enterocele pochwowe: wystawanie jelita cienkiego do tylnej, wewnętrznej części pochwy
- przepuklina odbytnicy: wystawanie końcowego odcinka odbytnicy do tylnej ściany pochwy
- Wypadanie narządów płciowych może prowadzić do nietrzymania moczu lub problemów z wypróżnianiem.
- Nasilenie wypadania narządów płciowych jest często klasyfikowane w następujący sposób:
- Stopień 0: brak obniżenia
- stopień 1.: obniżenie aż do środka pochwy
- stopień 2.: obniżenie aż do błony dziewiczej
- stopień 3.: wypadnięcie połowy długości pochwy
- Stopień 4: maksymalne wypadnięcie = całkowite wypadnięcie, cała długość pochwy jest obniżona
Częstość występowania
- Obniżenie u kobiet jest powszechne, a częstość rośnie ze względu na rosnącą średnią długość życia.
- Obniżenie układu moczowo-płciowego może zostać zdiagnozowane nawet u 50% wszystkich kobiet w ciągu ich życia.
- Jednak tylko co piąta, a nawet co dziesiąta kobieta szuka porady lekarskiej w związku ze swoimi dolegliwościami.
- Ryzyko operacji z powodu opuszczenia narządów lub nietrzymania moczu w ciągu całego życia wynosi ok. 11–19 %.
Etiologia i patogeneza
- Przyczyną jest osłabienie więzadeł, powięzi i/lub mięśni dna miednicy w wyniku czynników predysponujących.
patofizjologii
- Anatomia
- Jama brzuszna jest ograniczona od strony ogonowej przez przeponę miedniczną. Składa się ona z mięśnia dźwigacza odbytu, mięśnia guzicznego i dodatkowej tkanki łącznej.
- Anatomia żeńskiego układu moczowo-płciowego powoduje, że naturalny słaby punkt, rozwór moczowo-płciowy, znajduje się za spojeniem łonowym, a rozwór odbytu w okolicy ogonowej; są one podtrzymywane głównie przez mięsień dźwigacz odbytu.
- Uszkodzenie mięśni dna miednicy (zwłaszcza mięśnia dźwigacza odbytu) oznacza, że narządy miednicy nie mogą być już odpowiednio podtrzymywane przez struktury mięśniowe.
- Jednak struktury tkanki łącznej powięzi miednicy nie są w stanie same trwale wytrzymać sił rozciągających, co może skutkować obniżeniem.
- Dno miednicy jest podzielone na trzy przedziały:
- Przedni przedział: zawiera cewkę moczową, pęcherz i przednią ścianę pochwy.
- Wady objawiają się w postaci obniżenia przedniej ściany pochwy wraz z pęcherzem i /lub cewką moczową jako cystocele.
- Środkowy przedział: zawiera pochwę i macicę.
- Wady dotyczą zatem macicy lub, po histerektomii, kikuta pochwy.
- Tylny przedział: zawiera tylną ścianę pochwy i odbytnicę.
- Wady objawiają się jako obniżenie tylnej ściany pochwy lub jako przepuklina odbytu/enterocele.
- Przedni przedział: zawiera cewkę moczową, pęcherz i przednią ścianę pochwy.
Czynniki predysponujące
- Zaawansowany wiek
- Ciąża i porody
- Według pewnego badania współczynnik chorobowości objawowego wypadnięcia u kobiet po porodzie pochwowym jest dwukrotnie wyższy niż po cesarskim cięciu.
- Wielorództwo i wysoka masa urodzeniowa dziecka również zwiększają ryzyko.
- Wcześniejsza histerektomia3
- Wcześniejsza operacja wypadania narządów płciowych3
- Czynniki genetyczne powodujące wady tkanki łącznej, np. zespół Marfana lub Ehlersa-Danlosa
- Niedobór estrogenów
- Otyłość
- Astma i przewlekła obturacyjna choroba płuc
- Zaparcia
- nikotynizm,
ICD-10
- N81 Wypadanie żeńskich narządów rozrodczych
- N81.0 Obniżenie cewki moczowej u kobiet
- N81.1 Obniżenie pęcherza moczowego (cystocele)
- N81.2 Częściowe wypadanie macicy i pochwy
- N81.3 Całkowite wypadanie macicy i pochwy
- N81.4 Wypadanie macicy i pochwy, nieokreślone
- N81.5 Przepuklina jelitowa pochwy (enterocele)
- N81.6 Obniżenie odbytnicy (rectocele)
- N81.8 Inne postacie wypadania żeńskich narządów rozrodczych
- N81.9 Wypadanie żeńskich narządów rozrodczych, nieokreślone
Diagnostyka
Kryteria diagnostyczne
- Typowy wywiad lekarski i wyniki badania ginekologicznego
Różnicowanie
Warianty kliniczne
- Wypadnięcie macicy
- Wypadnięcie pochwy
- Obniżenie pęcherza moczowego (cystocele)
- Przepuklina pęcherzowo-cewkowa
- Uchyłek odbytniczo-pochwowy
- Obniżenie jelita cienkiego, Uchyłek jelitowy (enterocele)
- Rectoenterocele
Wywiad lekarski
- Należy określić, czy u pacjenta występują następujące objawy:
- rodzaj i nasilenie objawów
- stopień upośledzenia, w tym seksualność i cierpienie psychiczne
- historia położniczo-ginekologiczna
- istotne choroby współistniejące
- Leki;
- wcześniejsze leczenie i życzenia terapeutyczne pacjentki
- Umiarkowane obniżenie narządów płciowych jest w dużej mierze bezobjawowe.
- Od stadium 2 mogą wystąpić następujące objawy:
- Zaburzenia w oddawaniu moczu
- nawracające zapalenia pęcherza moczowego
- pollakiuria
- nietrzymanie moczu
- problemy z defekacją
- ból pleców
- gazy jelitowe w pochwie5-8
- uczucie wstydu i wycofanie społeczne
- Typowa progresja objawów przy długotrwałym staniu, podnoszeniu i kaszlu. Pogorszenie w ciągu dnia, poprawa objawów w pozycji leżącej.
- Objawy niekoniecznie korelują z ciężkością obniżenia narządów płciowych9.
Badanie fizykalne
- Badanie przedmiotowe przeprowadzane jest zazwyczaj w gabinecie ginekologa.
- Na życzenie pacjentki w gabinecie lekarza rodzinnego można wykonać następujące badania:
- Ocena zewnętrznych narządów płciowych
- ewentualnie badanie per rectum: skurcz zwieracza odbytu, przepuklina odbytnicy
Diagnostyka uzupełniająca
- Badanie moczu (pasek testowy i w razie potrzeby posiew w przypadku dyzurii) w celu wykluczenia zakażenia
- Możliwe dzienniczek mikcji
- Możliwe USG nerek i oznaczenie zalegania moczu
Diagnostyka u specjalisty
Badanie ginekologiczne
- Kontrola przezpochwowa
- Badanie palpacyjne przezpochwowe (ocena mięśni dna miednicy), w razie potrzeby badanie per rectum
- Badanie wziernikiem (zmiany podczas kaszlu lub parcia)
- USG krocza lub wejścia do pochwy
- Próba obciążeniowa kaszlu ze zmianą nasilenia wypadnięcia lub bez (utrata moczu podczas kaszlu w pozycji stojącej?)
- test wkładkowy
Diagnostyka specjalistyczna
- Podstawowa diagnostyka jest wystarczająca do rozpoczęcia leczenia zachowawczego.
- Jeśli to nie wystarczy lub planowane jest leczenie chirurgiczne, dalszą diagnostykę najlepiej przeprowadzić w specjalistycznym ośrodku (ośrodku leczenia dna miednicy):
- urodynamika/profil ciśnienia cewki moczowej
- cystouretroskopia
- ewentualnie specjalistyczne badania ultrasonograficzne
- ewentualnie dynamiczna defekografia
Wskazania do skierowania
- W przypadku dolegliwości, w celu diagnostyki i leczenia, zwłaszcza jeśli wymagane jest leczenie chirurgiczne lub leczenie za pomocą kapturka antykoncepcyjnego
Leczenie
Cele terapii
- Subiektywne złagodzenie objawów
- poprawa jakości życia10
- Poprawa nietrzymania moczu, objawów zalegania moczu, zatrzymania moczu
- Poprawa defekacji
- Subiektywna poprawa funkcji seksualnych
- Zapobieganie progresji
Ogólne informacje o leczeniu
- Subiektywne dolegliwości pacjentki są czynnikiem decydującym o wskazaniach do leczenia.
- Początkowo zaleca się podejście wyczekujące, zwłaszcza w przypadku łagodnego opuszczenia narządów płciowych: często następuje samoistna regresja, zwłaszcza w przypadku opuszczenia pierwszego stopnia11.
- terapia etapowa
- Należy również wziąć pod uwagę aspekty psychosomatyczne, zwłaszcza w przypadku objawów nietrzymania moczu.
- Jedno z badań wykazało, że kobiety w wieku od 18 do 44 lat z nietrzymaniem moczu częściej cierpiały na depresję niż osoby bez nietrzymania moczu (30% w porównaniu do 9,2%).
- Zaburzenia lękowe i ogólny strach przed zachorowaniem były również związane z nietrzymaniem moczu.
Terapia zachowawcza
- Ograniczenie znanych czynników ryzyka, takich jak otyłość, nikotynizm i przewlekłe zaparcia
- Utrata masy ciała: Może zmniejszać objawy i być użyteczna jako środek przedoperacyjny14.
Trening mięśni dna miednicy
- Systematyczny trening/napinanie mięśni dna miednicy
- Zmniejsza objawy obniżenie w niższych stadiach (stadia I i II) i poprawia wysiłkowe nietrzymanie moczu (Ib).
- Metody
- samodzielne napinanie mięśni dna miednicy
- elektrostymulacja
- trening biofeedback
Pessar
- Według przeglądu Cochrane nie ma jednoznacznych dowodów na korzyści z samego stosowania kapturka względem objawów wypadania narządów płciowych.
- Stosowanie kapturka w połączeniu z treningiem dna miednicy prawdopodobnie poprawia objawy i jakość życia.
- informacje ogólne
- Za pomocą kapturka antykoncepcyjnego podejmowana jest próba wypełnienia przerwy dźwigacza w celu zmniejszenia wypadania15.
- Nie ma zgodności co do tego, jaki rodzaj kapturka najlepiej stosować3.
- Kapturek można z powodzeniem dopasować u 50–100% pacjentek. Wskaźnik skutecznej kontynuacji leczenia jest znacznie niższy i wynosi 14–67%3.
- Mogą ulec poprawie objawy wypadania, wysiłkowe nietrzymanie moczu, nadreaktywność pęcherza moczowego, problemy z wypróżnianiem, funkcje seksualne i świadomość ciała3.
- Niższy wskaźnik powodzenia w przypadku3:
- stan po: histerektomia
- stan po: operacjach wypadnięcia
- krótkiej pochwy
- rozdartego wejścia do pochwy
- Wskazania3
- życzenie leczenia zachowawczego, planowanie ciąży obecnie lub w przyszłości
- ciąża i połóg
- zwiększone ryzyko powikłań okołooperacyjnych z powodu chorób współistniejących
- wypełnienie luki do czasu operacji
- diagnostycznie w przypadku nieswoistych dolegliwości
- wcześniejsze leczenie
- Miejscowa estrogenizacja jest niezbędna w leczeniu kapturkiem, aby zapobiec miejscowym zmianom i martwicy16.
Typowe rodzaje kapturków
- Pessar kostkowy15
- Zasadniczo jest usuwany przez pacjentkę na noc i ponownie zakładany po porannej mikcji.
- uwaga: odleżyny przy ciągłym obciążeniu, ponieważ jest utrzymywany na miejscu przez przyssawki.
- Czyszczenie i pielęgnacja czystą wodą
- wskazanie: obniżenie bez nietrzymania moczu
- Pessar kostkowy jest wskazany głównie przy obniżeniu kikuta pochwy, ale może również zmniejszać przepuklinę odbytnicy lub cystocele.
- Pessar pierścieniowy/talerzowy/cewkowy15
- Zaprojektowany do długotrwałego użytkowania, jest zatem szczególnie odpowiedni dla pacjentek w podeszłym wieku.
- Czyszczenie/wymiana w regularnych odstępach czasu (do 6 miesięcy) przez gabinet ginekologiczny
- Jednak może być również wyposażony w nitkę i zdejmowany przez samą pacjentkę na noc.
- Wybór pessara pierścieniowego lub talerzowego zależy od tego, jak wygodne jest jego noszenie. Przy jednoczesnym wysiłkowym nietrzymaniu moczu można dopasować pessar cewkowy.
- wskazanie: obniżenie, zwłaszcza przedniej ściany pochwy i ewentualnie lekkie wysiłkowe nietrzymanie moczu
- Dopasowanie i wybór pessara w gabinecie ginekologicznym15
- dopasowanie po wystarczającej miejscowej estrogenizacji
- Pessar może powodować podrażnienie pochwy i jest lepiej tolerowany, jeśli błony śluzowe są wystarczająco estrogenizowane.
- Zawsze należy dopasowywać najmniejszy pessar, jaki się trzyma.
- W trakcie leczenia należy wielokrotnie sprawdzać rozmiar pessara i w razie potrzeby dostosowywać.
- Kontrola15
- Na przykład co sześć miesięcy, jeśli pacjentka jest w stanie samodzielnie wymienić i wyczyścić pessar.
- w razie potrzeby czyszczenie w gabinecie ginekologicznym co 6 tygodni
- wywiad lekarski na temat krwawienia, dyskomfortu, bólu
- Powikłania
- Powikłania spowodowane leczeniem pessarami są rzadkie3.
- Zaparcia
- ból
- przetoki odbytniczo-pochwowe
- przemieszczenie pessara do jamy brzusznej
- odleżyny/owrzodzenia/wrzód odleżynowy (erozja błony śluzowej)
- występowanie ukrytego nietrzymania moczu
Leczenie farmakologiczne
leczenie estrogenami
- Miejscowa estrogenizacja pochwy u kobiet po menopauzie, jeśli nie ma przeciwwskazań
- W niskich dawkach estradiol i estriol mają porównywalny stosunek ryzyka do korzyści.
- Ogólnoustrojowa hormonalna terapia zastępcza nie jest korzystna dla dna miednicy i nie powinna być wyraźnie przepisywana na opuszczenie lub nietrzymanie moczu17.
- Przeciwwskazania
- rak piersi
- nowotwór błony śluzowej trzonu macicy
- Znane inne guzy, których wzrost jest stymulowany przez podaż estrogenów.
- Rozrost endometrium
- krwawienia z pochwy niejasnego pochodzenia
- Zakrzepica
- Zatorowość płucna
- Ciężkie zaburzenia czynności nerek
- stosowanie: Krem lub czopki z estradiolem/estriolem
- czopki lub krem codziennie przez 3 tygodnie, a następnie dwie aplikacje tygodniowo jako leczenie podtrzymujące
- Na przykład estriol 1,0 mg/g krem dopochwowy
- tydzień 1–3: 1 raz dziennie ½ aplikatora wypełnionego 0,5 g kremu dopochwowego, co odpowiada 0,5 mg estriolu
- od 4. tygodnia: 2 raz w tygodniu ½ aplikatora wypełnionego 0,5 g kremu dopochwowego, co odpowiada 0,5 mg estriolu
Zabieg operacyjny
skierowanie do chirurga
- Podczas planowania operacji należy wziąć pod uwagę wiek, czynniki ryzyka (takie jak otyłość lub ciężka praca fizyczna) oraz chęć zachowania macicy lub histerektomię.
- Wskazania
- niepowodzenie środków zachowawczych i wysoki poziom cierpienia
- wyraźne cystocele lub przepuklina odbytnicy, z możliwymi trudnościami w oddawaniu moczu lub opróżnianiu jelit
- bolesne wypadnięcie macicy
- Wybór metody chirurgicznej
- Wady rzadko występują tylko w jednym przedziale dna miednicy, co oznacza, że często stosuje się łączone zabiegi chirurgiczne.
- Wszystkie wady powinny być zatem zdiagnozowane przed operacją.
- Możliwe punkty dostępu: przezpochwowy, laparoskopowy, otwarty zabieg chirurgiczny lub przezodbytniczy18
- Rekonstrukcja dna miednicy może być przeprowadzona przy użyciu własnej tkanki pacjentki lub przy użyciu siatki.
- Wady rzadko występują tylko w jednym przedziale dna miednicy, co oznacza, że często stosuje się łączone zabiegi chirurgiczne.
- Środkowy przedział
- Jeśli macica jest zachowana, można ją przymocować (np. na więzadle krzyżowo-biodrowym lub kości krzyżowej) lub wykonać histerektomię z jednoczesnym umocowaniem kikuta pochwy.
- Skuteczność kolpopeksji krzyżowej brzusznej lub laparoskopowej wynosi 78–100%.
- Procedura pochwowa z fiksacją krzyżowo-kolcową wykazuje podobnie dobry wskaźnik powodzenia wynoszący 79–97%.
- Siatki wykazują wysoki wskaźnik powikłań po kolpopeksji krzyżowej i nie powinny być stosowane w tym przypadku.
- Jeśli macica jest zachowana, można ją przymocować (np. na więzadle krzyżowo-biodrowym lub kości krzyżowej) lub wykonać histerektomię z jednoczesnym umocowaniem kikuta pochwy.
- Tylny przedział
- Waginoplastyka tylna z użyciem tkanki autologicznej wykazała wskaźnik powodzenia na poziomie 82–93% (skumulowany wskaźnik powodzenia 86%).
- Nie są dostępne randomizowane badania dotyczące stosowania siatek w przedziale tylnym.
- Przedni przedział
- Wskaźnik powodzenia waginoplastyki przedniej z użyciem tkanki autologicznej wynosi 30–100% (skumulowany wskaźnik powodzenia: 63 %).
- Jeśli w tym samym czasie wykonywana jest operacja wspierająca przedział środkowy, ryzyko nawrotu jest znacznie zmniejszone.
- Według przeglądu Cochrane na podstawie aktualnych danych nie zaleca się stosowania siatek w chirurgii przedziału przedniego18.
- Powikłania:
- stosunkowo często: krwiaki, krwawienia, zakażenia, zapalenie pęcherza moczowego, problemy z opróżnianiem pęcherza moczowego, nietrzymanie moczu
- rzadziej: uraz cewki moczowej, przetoki, uszkodzenie nerwów, nawroty
- w przypadku wkładek siatkowych: erozja ściany pochwy, pęcherza lub odbytnicy, a także dyspareunia i hispareunia (ból u partnera podczas stosunku)
- Sporadyczne pogorszenie objawów lub wystąpienie nowych dolegliwości w wyniku operacji obniżenia (np. ukryte wysiłkowe nietrzymanie moczu)18
- Kobietom, które jednocześnie cierpią na wysiłkowe nietrzymanie moczu, można zaoferować korektę podczas tej samej sesji18.
- Jednoczesne wykonywanie operacji nietrzymania moczu skutecznie zmniejsza pooperacyjne wysiłkowe nietrzymanie moczu.
- Okres niezdolności do pracy po operacji wynosi 4–6 tygodni, w zależności od obciążenia fizycznego, w tym zakaz podnoszenia ciężarów.
Przypadek szczególny: obniżenie poporodowe
- Opuszczenie może również wystąpić w czasie ciąży lub w okresie poporodowym.
- Ma dobre rokowanie dzięki leczeniu zachowawczemu i częstemu samoistnemu gojeniu.
- Podstawową terapią są ćwiczenia dna miednicy i, w razie potrzeby, leczenie pessarami jako terapia uzupełniająca.
- Operacja jest rzadko konieczna.
Profilaktyka
- Trening mięśni dna miednicy po porodzie: nie jest pewne, jaki ma to wpływ zapobiegawczy w odniesieniu do późniejszych dolegliwości związanych z wypadaniem.
- Trudno jest jednak przeanalizować dowody z badań w dziedzinie fizjoterapii — w tym leczenia wypadnięcia.
- Ćwiczenia nie są standaryzowane, a w niektórych przypadkach nie ma weryfikacji, czy ćwiczenia zostały wykonane prawidłowo.
Przebieg, powikłania i rokowanie
Przebieg
- Obniżenie rozwija się przez dłuższy czas, a czynniki predysponujące, takie jak zwiększone ciśnienie w jamie brzusznej, mogą pogorszyć wyniki.
Powikłania:
- Cystocele może prowadzić do trudności w oddawaniu moczu, zalegania moczu, a nawet zatrzymania moczu i częstych zakażeń układu moczowego.
- Przepuklina pęcherzowo-cewkowa często prowadzi do wysiłkowego nietrzymania moczu.
- Odleżyny na szyjce macicy w przypadkach wypadania macicy wysokiego stopnia i w sklepieniu pochwy podczas leczenia pessarami
- Wyraźne wypadanie narządów płciowych
- Może prowadzić do krwawienia z pochwy i owrzodzenia zanikowej ściany pochwy.
Rokowania
- Nieleczone wypadnięcie może prowadzić do wyżej wymienionych powikłań.
- Możliwe jest wystąpienie nawrotu po operacji, częstość występowania różni się w zależności od metody chirurgicznej.
informacje dla pacjentów
Informacje dla pacjentów w Deximed
Ilustracje

Wypadnięcie macicy

Obniżenie macicy

Uchyłek odbytniczo-pochwowy

Obniżenie jelita cienkiego, Uchyłek jelitowy (enterocele)

Pessar pierścieniowy unosi i stabilizuje dno pęcherza moczowego.
Quellen
Literatur
- Kuncharapu I, Majeroni BA, Johnson DW. Pelvic organ prolapse. Am Fam Physician 2010; 81: 1111-7. pubmed.ncbi.nlm.nih.gov
- ACOG Committee on Practice Bulletins - Gynecology. ACOG Practice Bulletin No. 85: Pelvic organ prolapse. Obstet Gynecol 2007; 110: 717-29. PubMed
- Deutsche Gesellschaft für Gynäkologie und Geburtshilfe. Weiblicher Descensus genitalis, Diagnostik und Therapie. S2e. AWMF-Leitlinie 015/006, Stand April 2016 (abgelaufen). www.awmf.org
- Jundt, Katharina; Peschers, Ursula; Kentenich, Heribert. Diagnostik und Therapie der weiblichen Beckenbodendysfunktion. Dtsch Arztebl Int 2015; 112: 564-74; DOI:10.3238/arztebl.2015.0564 . www.aerzteblatt.de
- Lenzen-Schulte, Martina. Urogenitaler Deszensus: Ohne Netz und doppelten Boden. Dtsch Arztebl 2019; 116(44): A-2018 / B-1652 / C-1618. www.aerzteblatt.de
- Stöckli, Gian ; Betschart, Cornelia, Der postpartale Deszensus genitalis. Epidemiologie, Ätiologie, Diagnostik und Therapieempfehlung. info@gynäkologie:7-10. 2021. www.zora.uzh.ch
- C. Dannecker. Deszensus und Harninkontinenz. A. Strauss, Geburtshilfe Basics: Springer Medizin Verlag, 2006. link.springer.com
- Wallwiener D, Jonat W, Kreienberg R, et al..Atlas der gynäkologischen Operationen.Hrsg. 7., vollständig überarbeitete und erweiterte Auflage. Stuttgart: Thieme; 2009. doi:10.1055/b-002-46977. eref.thieme.de
- Swift SE, Pound T, Dias JK. Case-control study of the etiology of severe pelvic organ prolapse. Int Urogynecol J 2001; 12: 187-92. pubmed.ncbi.nlm.nih.gov
- Barber MD, Neubauer NL, Klein-Olarte V. Can we screen for pelvic organ prolapse without a physical examination in epidemiologic studies? Am J Obstet Gynecol 2006; 195: 942-8. PubMed
- Eva UF, Gun W, Preben K. Prevalence of urinary and fetal incontinence and symptoms of genital prolapse in women. Acta Obstet Gynecol Scand 2003; 82: 280-6. PubMed
- Lawrence JM, Lukacz ES, Nager CW, Hsu JW, Luber KM. Prevalence and co-occurrence of pelvic floor disorders in community-dwelling women. Obstet Gynecol 2008; 111: 678-85. PubMed
- Handa VL, Cundiff G, Chang HH, Helzlsouer KJ. Female sexual function and pelvic floor disorders. Obstet Gynecol 2008; 111: 1045-52. PubMed
- Nygaard I, Handa VL, Brubaker L, et al.; for the Pelvic Floor Disorders Network. Changes in physical activity after abdominal sacrocolpopexy for advanced pelvic organ prolapse. Am J Obstet Gynecol 2008; 198: 570. pubmed.ncbi.nlm.nih.gov
- Bugge C, Adams EJ, Gopinath D, Reid F. Pessaries (mechanical devices) for pelvic organ prolapse in women. Cochrane Database of Systematic Reviews 2013, Issue 2. Art. No.: CD004010. DOI: 10.1002/14651858.CD004010.pub3. DOI
- Greer WJ, Richter HE, Bartolucci AA, Burgio KL. Obesity and pelvic floor disorders: a systematic review. Obstet Gynecol 2008; 112: 341-9. PubMed
- Ellerkmann RM, Cundiff GW, Melick CF, Nihira MA, Leffler K, Bent AE. Correlation of symptoms with location and severity of pelvic organ prolapse. Am J Obstet Gynecol 2001; 185(6): 1332-7. pmid:11744905 PubMed
- Thiagamoorthy G, Cardozo L, Srikrishna S, Toozs-Hobson P, Robinson D. Management of prolapse in older women.. Post Reprod Health. 2014; 20(1): 30-35. www.ncbi.nlm.nih.gov
- Hendrix SL, Cochrane BB, Nygaard IE, Handa VL, Barnabei VM, Iglesia C, et al.. Effects of estrogen with and without progestin on urinary incontinence. Jama 2005; 293: 935-48. www.ncbi.nlm.nih.gov
- Maher C, Feiner B, Baessler K, Christmann‐Schmid C, Haya N, Brown J. Surgery for women with anterior compartment prolapse. Cochrane Database of Systematic Reviews 2016, Issue 11. Art. No.: CD004014. DOI: 10.1002/14651858.CD004014.pub6. Accessed 16 August 2022. www.cochranelibrary.com
- Handa VL, Garrett E, Hendrix S, Gold E, Robbins J. Progression and remission of pelvic organ prolapse: a longitudinal study of menopausal women. Am J Obstet Gynecol 2004; 190: 27-32. PubMed
- Hagen S, Stark D. Conservative prevention and management of pelvic organ prolapse in women. Cochrane Database of Systematic Reviews 2011, Issue 12. Art. No.: CD003882. DOI: 10.1002/14651858.CD003882.pub4. DOI
- Beilecke K, Marschke J, Tunn R. Update zur Pessartherapie beim Descensus urogenitalis. gynäkologische praxis 46, 1–7 (2020) Mediengruppe Oberfranken – Fachverlage GmbH & Co. KG. dr-arabin.de
- Bugge C, Adams EJ, Gopinath D, Stewart F, Dembinsky M, Sobiesuo P, Kearney R. Pessaries (mechanical devices) for managing pelvic organ prolapse in women. Cochrane Database of Systematic Reviews 2020, Issue 11. Art. No.: CD004010. DOI: 10.1002/14651858.CD004010.pub4. Accessed 16 August 2022. www.cochranelibrary.com
Autor*innen
- Marlies Karsch-Völk, Dr. med., Fachärztin für Allgemeinmedizin, München
- Kristine Scheibel, Dr. med., Fachärztin für Allgemeinmedizin, Norderney