Definicja
Cukrzyca typu 1 to choroba charakteryzująca się utrzymującym się wysokim stężeniem cukru we krwi (glukozy w osoczu), spowodowanym brakiem hormonu obniżającego stężenie glukozy we krwi – insuliny. Niedobór insuliny może pojawić się gwałtownie w ciągu kilku miesięcy. Czasami jednak choroba rozwija się stopniowo przez kilka lat. Jest to schorzenie przewlekłe, jednakże obecnie pacjenci chorzy na cukrzycę mogą prowadzić normalny tryb życia, a ich oczekiwana długość życia wynosi tyle samo co u zdrowych osób. Warunkiem jest odpowiednia terapia insulinowa.
Objawy
W początkowej fazie pacjenci często są w gorszym stanie ogólnym, występuje u nich zwiększone pragnienie, częste nagłe parcie na mocz i spadek masy ciała. Stężenie glukozy we krwi może wzrosnąć tak znacznie, że pacjenci tracą przytomność lub zapadają w śpiączkę. Szczególnie pierwsza faza, kiedy choroba nie jest jeszcze zdiagnozowana, często daje niespecyficzne objawy.
W czasie ostrego przebiegu z bardzo wysokim stężeniem glukozy we krwi, chorzy szybko i ciężko oddychają (hiperwentylacja), częstość akcji serca jest przyspieszona, mogą wystąpić bóle brzucha z nudnościami i wymiotami, a oddech może mieć zapach acetonu (octu owocowego). Dzieje się tak dlatego, że krew ma wtedy wyższą kwasowość (niskie pH) i produkowane są tzw. ciała ketonowe. Są one wytwarzane przy niskim stężeniu insuliny. Z racji tego, że insulina jest potrzebna do transportu glukozy do komórek ciała, organizm musi teraz spalać tłuszcz zamiast glukozy. Produktem ubocznym spalania tłuszczu jest powstawanie kwaśnych ciał ketonowych, które ostatecznie powodują w organizmie tzw. kwasicę ketonową. Jeśli nie będzie ona szybko leczona, chory może stracić przytomność i zapaść w śpiączkę.
Z drugiej strony terapia insulinowa może również spowodować tak duży spadek stężenia glukozy we krwi, że doprowadzi to do zaburzeń osobowości i śpiączki insulinowej (utraty przytomności).
Przyczyny
Cukier (glukoza) jest ważnym paliwem dla organizmu; hormon insulina odgrywa główną rolę w regulacji równowagi cukru. Insulina między innymi transportuje glukozę do komórek. To daje komórkom energię, a stężenie glukozy we krwi utrzymuje się na właściwym poziomie.
Cukrzyca typu 1 jest chorobą związaną z niedoborem insuliny. W większości przypadków układ odpornościowy organizmu atakuje komórki beta produkujące insulinę w trzustce, po czym tracą one zdolność do wytwarzania insuliny. Rozwój choroby jest stopniowy, ale pierwsze objawy pojawiają się zwykle w ciągu kilku tygodni.
Wiele osób chorych ma dziedziczne predyspozycje do cukrzycy. Ryzyko wystąpienia cukrzycy wzrasta wraz z obecnością pewnych markerów komórkowych (białek na powierzchni komórek). Przy niekorzystnej kombinacji tych markerów komórkowych ryzyko zachorowania na cukrzycę typu 1 wynosi 12%. Czynnikami zewnętrznymi, które prawdopodobnie również odgrywają rolę w rozwoju cukrzycy typu 1, są zakażenia wirusowe jelit (enterowirus) w okresie prenatalnym lub w dzieciństwie. Ryzyko wystąpienia choroby mogą zwiększyć również inne zakażenia.
Pacjenci chorzy na cukrzycę typu 1 znajdują się w grupie zwiększonego ryzyka wystąpienia innych chorób autoimmunologicznych.
Częstość występowania
Choroba może rozpocząć się w każdym wieku, ale w 50–60% przypadków występuje przed 16.–18. rokiem życia. Częstość występowania cukrzycy typu 1 wynosi około 0,1% u osób poniżej 20. roku życia w Europie Środkowej, z około 15 nowymi przypadkami na 100 000 mieszkańc osówb. W ciągu ostatnich 40 lat w Europie Środkowej wzrosła częstość występowania choroby. Około 5% wszystkich przypadków cukrzycy stanowią chorzy na cukrzycę typu 1.
Badania dodatkowe
Cukrzyca typu 1 rozwija się niezauważalnie, początkowe objawy są niespecyficzne, ale potem nagle pojawiają się poważne dolegliwości, włącznie z wystąpieniem śpiączki (śpiączka cukrzycowa). Osoby chore mają bardzo wysokie stężenie glukozy we krwi.
W starszym wieku choroba może rozpocząć się na tyle niecharakterystycznie, że jest mylnie diagnozowana jako cukrzyca typu 2.
Badania laboratoryjne
- Cukrzycę rozpoznaje się na podstawie pomiarów stężenia glukozy we krwi. Glukoza we krwi na czczo jest wyższa niż 126 mg/dl (7 mmol/l) w przynajmniej dwóch
,osobnych pomiarach. - Gdy stęż
ęnieenie glukozy we krwi jest wysokie, jednocześnie tworzą się kwasy ketonowe i zachodzą poważne zmiany w kwasowości krwi. - Glukoza może być również wykryta w moczu.
- Ponadto podwyższone jest również stężenie hemoglobiny glikowanej (HbA1c).
- Doustny test tolerancji glukozy również może wskazywać na cukrzycę. Podczas badania pacjenci piją glukozę rozpuszczoną w wodzie. Stężenie glukozy mierzone jest przed testem, a następnie po dwóch godzinach po nim.
- Jeśli istnieje niepewność co do diagnozy, można oznaczyć we krwi dodatkowe przeciwciała potwierdzające rozpoznanie.
Leczenie
- Celem leczenia jest ustąpienie objawów, poprawa jakości życia i jego długość jak u osób bez choroby.
- Leczenie powinno również zapobiegać ostrym powikłaniom, takim jak poważna hipoglikemia (zbyt niskie stężenie glukozy we krwi) lub hiperglikemia (zbyt wysokie stężenie glukozy we krwi).
- Leczenie pozwala też ograniczyć późniejsze powikłania (dotyczące naczyń, nerek, oczu, stóp itp.).
- Elementami terapii cukrzycy są zdrowe odżywianie,
ruchaktywność fizyczna, zaprzestanie palenia, a także kontrola stężęniaenia glukozy we krwi i samodzielne wstrzykiwanie insuliny przez pacjentów. - Dzieci chore na cukrzycę typu 1 są leczone przez specjalnie wyszkolonych pediatrów i innych specjalistów. Również rodziny osoby chorej powinny być otoczone opieką i przeszkolone w zakresie radzenia sobie z chorobą, a szczególnie jak postępować w stanach nagłych.
Odżywianie
- Osoby chore na cukrzycę powinny zwrócić uwagę na zdrowe odżywianie.
- Należy jeść więcej nienasyconych kwasów tłuszczowych (tłuszcz roślinny, ryby), a mniej nasyconych kwasów tłuszczowych (mięso, masło).
- Preferowane są produkty zbożowe z pełnego ziarna z dużą zawartością błonnika są w stosunku do produktów z białej mąki i szybko wchłaniających się węglowodanów.
- Należy unikać pokarmów z dużą zawartością cukru, zwłaszcza słodzonych napojów.
- W przypadku warzyw nie ma żadnych ograniczeń.
- Należy ograniczyć spożywanie alkoholu. Po spożyciu alkoholu należy również sprawdzić, czy stężenie glukozy we krwi mieści się w dopuszczalnych granicach. Ryzyko niedocukrzenia zmniejsza się, jeśli alkoholu spożywany jest wraz z posiłkiem.
- Specjalna żywność dla cukrzyków nie jest wskazana
. W przypadku osób chorych na cukrzycę typu 1 nie są konieczne określone formy odżywiania lub diety. Obowiązują ogólne zalecenia dotyczące zdrowego odżywiania.- W leczeniu cukrzycy typu 1 kluczowe znaczenie ma, by pacjenci potrafili ocenić zawartość węglowodanów w pożywieniu w celu odpowiedniego dostosowania dawki insuliny.
Aktywność fizyczna
- Zwiększona aktywność fizyczna nie musi prowadzić do poprawy kontroli stężenia glukozy we krwi przy cukrzycy typu 1.
- Umiarkowana aktywność fizyczna może obniżyć stężenie glukozy we krwi.
- Z kolei intensywnej aktywności fizycznej może towarzyszyć wzrost stężenia glukozy we krwi (względny niedobór insuliny i zwiększona mobilizacja glukozy).
- Dawka insuliny musi być dostosowana do poziomu aktywności: występują tu duże różnice indywidualne.
- Aby zapobiec hipoglikemii podczas ćwiczeń lub po nich, należy, na podstawie swoich własnych doświadczeń i dokonywaniu częstych pomiarów glikemii, dobrać właściwą dawkę insuliny. W tym celu można prowadzić dziennik sportowy.
- Ze względu na trwale zwiększoną wrażliwość na insulinę po treningu, zaleca się, aby w tej fazie zawsze mieć przy sobie produkty zawierające szybko przyswajalne węglowodany (np. glukoza, napoje gazowane, soki).
- Osoby chore na cukrzycę typu 1 mogą w zasadzie uprawiać każdy rodzaj sportu, w tym sporty walki lub wyczynowe. Nieodpowiednie są sporty, w których zwiększone jest ryzyko zaburzeń świadomości/ograniczonego osądu w wyniku ewentualnej hipoglikemii (np. nurkowanie, skoki spadochronowe, wspinaczka ekstremalna, narciarstwo wysokogórskie, kajakarstwo górskie lub latanie na lotni).
Terapia insulinowa
- W leczeniu pacjentów chorych na cukrzycę typu 1 stosowane są insuliny ludzkie lub analogi insuliny.
- W przypadku terapii insulinowej na początku leczenia dochodzi zwykle do częściowego odzyskania własnej produkcji insuliny przez organizm. W tej pierwszej fazie wystarczająca jest mała dawka insuliny.
- Faza poprawy może trwać przez tygodnie, miesiące lub lata. Potem jednak zwykle przechodzi w prawie całkowity niedobór insuliny, w którym trzeba podawać duże dawki insuliny.
- Terapia insulinowa ma na celu regulację równowagi glukozy we krwi w ciągu dnia. Stężenie insuliny musi być wysokie po posiłkach i niskie między posiłkami.
- U osób chorych na cukrzycę typu 1 docelowe stężenie HbA1c powinno wynosić poniżej 6,5% (48 mmol/mol) bez występowania ciężkiej hipoglikemii.
- Terapia insulinowa jest standardowym postępowaniem w cukrzycy typu 1, a preferowaną metodą jest intensyfikacja terapii za pomocą wstrzyknięć kilka razy dziennie (zasada bolusa podstawowego).
- Szybko działająca insulina jest wstrzykiwana w tkankę podskórną brzucha przed posiłkami. Insulina długo działająca jest dodatkowo wstrzykiwana rano i wieczorem.
- Coraz częściej stosuje się pompy insulinowe, w razie potrzeby w połączeniu z automatycznym pomiarem stężenia glukozy w tkankach.
- Pompa insulinowa umożliwia ciągłą podaż szybko działającej insuliny. Pompa jest ustawiona na podawanie stałej dawki na godzinę. Pacjenci otrzymują również dodatkową dawkę za pośrednictwem pompy wraz z każdym posiłkiem.
- Pacjenci z jednoczesnym wysokim ciśnieniem tętniczym i podwyższonym stężeniem lipidów we krwi wymagają bardziej intensywnego leczenia i kontroli.
- W celu sprawdzenia stężenia glukozy we krwi oraz skuteczności leczenia, pacjenci powinni kilka razy dziennie samodzielnie dokonywać pomiarów stężenia glukozy we krwi.
Rokowanie
Organizm pacjentów chorych na cukrzycę typu 1 produkuje niewielką ilość insuliny lub nie produkuje jej wcale i dlatego do końca życia oosby chore są uzależnione od terapii insulinowej.
Jeśli cukrzyca jest źle kontrolowana, u dzieci i młodzieży mogą wystąpić zaburzenia wzrostu i rozwoju, a także późne powikłania choroby. Zła kontrola przez wiele lat zwiększa ryzyko wcześniejszego wystąpienia zaburzeń serca (osłabienie mięśnia sercowego) i chorób naczyniowych (zwł. zaburzenia przepływu krwi w nogachnaczyniach kończyn dolnych). Inne możliwe późne skutki to choroby oczu, nerwów lub nerek. Zwiększa się również ryzyko zakażeń. U około 60% chorych nie dochodzi do rozwoju późnych powikłań. Dobra kontrola choroby znacznie zmniejsza ryzyko tych powikłań i zapewnia prawie normalną oczekiwaną długość życia.
Ostre powikłania to zbyt wysokie stężenie glukozy we krwi (hiperglikemia) lub zbyt niskie stężęnieenie glukozy we krwi (hipoglikemia). Istotnie podwyższone stężenie glukozy we krwi może prowadzić do tzw. kwasicy ketonowej - zagrażającego życiu stanu metabolicznego. Najczęstszym powikłaniem terapii insulinowej jest hipoglikemia. Zaleca się, aby zawsze mieć przy sobie co najmniej 15 g glukozy, aby móc szybko samodzielnie leczyć łagodną hipoglikemię. Inną reakcją niepożądaną terapii jest zwiększenie masy ciała.
Dalsze postępowanie
Osoby chore na cukrzycę powinny regularnie kontrolować swój stan zdrowia u lekarza, a także prowadzić samodzielną kontrolę.
Samodzielna kontrola
- Wszyscy pacjenci chorzy na cukrzycę typu 1 powinni mieć możliwość samodzielnego pomiaru stężenia glukozy we krwi.
- Należy prowadzić dzienniczek dotyczący odżywiania.
- Stężenie glukozy we krwi powinno być mierzone co najmniej 4 razy dziennie: przed posiłkami i przed pójściem do łóżka.
- Dodatkowe pomiary należy wykonywać przed i ewentualnie po wysiłku fizycznym/sporcie, w czasie choroby, przed jazdą samochodem i w podróży.
- Znając wartości glukozy we krwi można regulować i dostosowywać dawkę insuliny. Regularne pomiary stężenia glukozy we krwi są więc kluczowe dla powodzenia terapii.
- Obecnie są dostępne urządzenia pomiarowe, które stale mierzą zawartość glukozy w tkankach.
- Wielu pacjentów oblicza węglowodany (wymienniki węglowodanowe WW), aby dostosować dawkę insuliny i lepiej kontrolować metabolizm.
- Niektórzy pacjenci mogą otrzymywać insulinę przez pompę. Nadal jednak należy regularnie mierzyć stężenie glukozy we krwi. Istnieją również stosunkowo nowe urządzenia połączone z czujnikiem glukozy (tzw. terapia z zastosowaniem pompy insulinowej wspomagana sensorem).
Kontrola lekarska
- Z reguły kontrole te odbywają się co 3 miesiące. Podczas wizyty określane są m. in. stężenie glukozy we krwi, ciśnienie tętnicze i masa ciała oraz oznaczane jest stężenie hemoglobiny glikowanej (HbA1c).
- Miejsca wstrzyknięć insuliny powinny być badane przynajmniej raz w roku, ponieważ w ich miejscu może gromadzić się nadmiar tkanki tłuszczowej.
- Podczas corocznego badania kontrolnego sprawdza się, czy nie wystąpiły powikłania. Kontrola obejmuje badanie stóp i ocenę ewentualnego uszkodzenia nerwów.
- Dodatkowo bada się mocz na obecność białka (mikroalbuminuria).
- Oprócz tego może być wykonane EKG i pobrana krew na badania.
- Przy cukrzycy typu 1 oczy powinny być badane w odstępie od 1 roku do 2 lat przez lekarza specjalistę.
Dodatkowe informacje
- Hiperglikemia, leczenie stanu ostrego
- Hipoglikemia
- Cukrzyca typu 2
- Dlaczego warto rzucić palenie i jak to zrobić?
- Pełnowartościowe odżywianie
- Pielęgnacja stóp
- Cukrzyca typu 1 – informacje dla lekarzy
AutorAutorzy
- Martina Bujard, dziennikarz naukowy, Wiesbaden
- Aleksandra Kucharska-Janik, lekarz rezydent, Oddział Okulistyczny, Międzyleski Szpital Specjalistyczny w Warszawie (edytor)