Na pokładzie samolotu może dojść do medycznych stanów nagłych wszelkiego rodzaju, także tych wymagających szybkiej hospitalizacji. Dlatego lekarze, personel pielęgniarski i inni pracownicy medyczni znajdujący się w samolocie mogą w takich przypadkach zostać poproszeni o udzielenie pomocy. Takie sytuacje są szczególnym wyzwaniem dla osób pomagających: wszystko dzieje się na wysokości 9–12 tysięcy metrów nad ziemią, dostęp do sprzętu medycznego jest ograniczony, a najbliższy szpital często oddalony o kilka godzin drogi.
Częstotliwość występowania
W latach 2008–2010 medyczne stany nagłe wystąpiły podczas 1 na 604 lotylotów. Jednak ta czCzęstotliwość występowania jest jednak najprawdopodobniej niedoszacowana, ponieważ wiele drobniejszych incydentów w ogóle nie jest zgłaszanych. Według badań opartych na danych z lat 2009–2013 na 1 mln pasażerów przypadało od 24 do 130 stanów nagłych. Przy założeniu 4 miliardów pasażerów rocznie na całym świecie szacuje się, że każdego dnia w samolotach dochodzi od 260 do 260–1420 medycznych stanów nagłych.
Wiele badań jako najczęstsze wymienia następujące rodzaje stanów nagłych:
- Omdlenie lub zasłabnięcie (33%)
- Choroby przewodu pokarmowego (15%)
- Trudności z oddychaniem (10%)
- Zaburzenia sercowo-naczyniowe (7%)
- Zatrzymanie akcji serca (0,2%)
Do tego dochodzą zaburzenia neurologiczne i psychiatryczne, choroby zakaźne i urazy w wyniku wypadków. Awaryjne lądowanie samolotu z powodu medycznego stanu nagłego jest konieczne w nieco ponad 4% przypadków.
Zmiany w organizmie podczas podróży lotniczej
Samoloty rejsowe latają na wysokości 9–12 tys. metrów. Ciśnienie powietrza w kabinie odpowiada ciśnieniu panującemu na wysokości 1,5–2,4 tys. metrów. Obniżone ciśnienie prowadzi do rozprężenia powietrza w zamkniętych przestrzeniach ciała zawierających gazy, takich jak np. zatoki, ucho środkowe i jelita. Na wysokości 2,4 tys. metrów objętość gazów w zamkniętej przestrzeni zwiększa się o ok. 30%. Zmiany wysokości powodują dyskomfort, zwłaszcza u pacjentów z zapaleniem górnych dróg oddechowych lub zakażeniami, takimi jak zapalenie zatok przynosowych lub zapalenie ucha środkowego.
W kabinie samolotu panuje niższe ciśnienie tlenu niż na ziemi, co u zdrowych osób prowadzi do jego lekkiego niedoboruniedotlenienia. U pasażerów zmagających się z zaburzeniami płucnymi może spowodować trudności w oddychaniu.
Często z powodu braku ruchu i niskiego ciśnienia powietrza dochodzi do zatrzymania wody, np. w nogach.
Długotrwałe siedzenie i zmniejszona zawartość tlenu w kabinie sprzyjają także powstawaniu skrzepzakrzepów krwi. Specjaliści nie są jednak zgodni co do stopnia ryzyka. Na przykład skrzepzakrzep krwi w podudziu (zakrzepica żył głębokich) lub w płucach (zator płucny) rozwija się zwykle w ciągu kilku godzin do kilku dni po locie. Jednak w przypadku długich lotów lub jeśli podróż obejmuje kilka lotów następujących po sobie, może wystąpić również podczas lotu.
Suche powietrze w samolocie może być przyczyną niedoboru płynów (odwodnienia) u pasażerów.
Wyposażenie medyczne w samolocie
Wymogi dotyczące medycznego zestawu ratunkowego (emergency medical kit, EMK) na pokładzie samolotu mogą się różnić w zależności od kraju i linii lotniczej. Zazwyczaj na pokładzie znajduje się sprzęt służący do wykonywania podstawowych procedur medycznych, tamowania krwawienia i dożylnego podawania leków lub płynów. W Europie zakres wyposażenia medycznego na pokładzie samolotu ustalają Europejska Agencja Bezpieczeństwa Lotniczego (EASA) oraz Zrzeszenie Władz Lotniczych (JAA).
Medyczny zestaw ratunkowy JAR zawiera jako minimalny standard dla statków powietrznych o liczbie pasażerów powyżej 30 i czasie lotu powyżej 60 minut:
- Leki:
kortyzonglikokortykosteroidy, leki przeciwwymiotne, leki przeciwalergiczne, leki przeciwskurczowe, leki rozszerzające oskrzela, leki nasercowe, leki moczopędne, adrenalina, leki przeciwbólowe, glukoza, leki uspokajające i leki wpływające na napięcie mięśniowe macicy. - Materiały: strzykawki i igły, rurki do respiratora, opaski uciskowe, rękawiczki jednorazowe, cewniki urologiczne
- Urządzenia: ciśnieniomierz
Wiele linii lotniczych posiada sprzęt medyczny wykraczające poza minimalne wymagania. Np. w samolotach linii Lufthansa znajdują się zestawy do ochrony przed zakażeniami. Podczas lotów do USA dodatkowo wymagane są m.in. defibrylatory (AED).
Urządzenia znajdują się w kilku miejscach w samolocie.
Konsultacje z naziemnym personelem medycznym
Personel pokładowy co roku przechodzi szkolenie z zakresu pierwszej pomocy. Są to regularne szkolenia w zakresie resuscytacji krążeniowo-oddechowej, użycia defibrylatorów oraz postępowania w przypadku konkretnych chorób ioraz podczas porodów.
Ponieważ nieNie zawsze jednak na pokładzie znajduje się personel medyczny,. Dlatego też większość linii lotniczych ma umowy z naziemną służbą medyczną, z którą można się skontaktować w przypadku stanów nagłych. O stanie nagłym na pokładzie powiadamiany jest pilot, który drogą radiową lub satelitarną nawiązuje kontakt ze służbą naziemną. Członek personelu pokładowego przekazuje informacje między osobami na pokładzie a naziemnym centrum medycznym.
Osoby dobrowolnie udzielające pomocy medycznej
Zależnie od polityki linii lotniczych personel pokładowy może poprosić o pomoc pasażerów dysponujących wiedzą medyczną. Pasażerowie posiadający wykształcenie medyczne, którzy oferują swoją pomoc, z reguły nie muszą udowadniać swoich zawodowych kompetencji. Zgłaszając się, należy krytycznie ocenić własną zdolność do udzielenia pomocy medycznej. Nie można być pod wpływem alkoholu ani innych substancji odurzających.
Najczęściej dobrowolna pomoc medyczna polega na zebraniu wywiadu, zbadaniu chorego lub rannego pasażera i ocenie jego stanu, ewentualnie pomocy w komunikacji z naziemnymi służbami medycznymi oraz w razie potrzeby na podaniu leków lub wykonaniu zabiegów.
Personel pokładowy często prosi o pomoc naziemne służby medyczne, zanim zwróci się do pasażerów na pokładzie.
Kwestie prawne i etyczne
Lekarze (lub personel pielęgniarski oraz inni pracownicy medyczni), którzy dobrowolnie udzielają pomocy, wchodzą w relację lekarz-pacjent wraz z towarzyszącymi jej obowiązkami i odpowiedzialnością. Odpowiedzialność jest zwykle regulowana przez przepisy kraju, w którym zarejestrowany jest samolot, ale zastosowanie może mieć również prawo tego kraju, w którym doszło do zdarzenia lub z którego pochodzą zaangażowane strony.
W USA ustawa o pomocy medycznej w lotnictwie (prawo dobrego samarytanina, Good Samaritan lawLaw) chroni pasażerów udzielających pomocy medycznej przed roszczeniami z tytułu odpowiedzialności. Wyjątkiem są przypadki rażącego zaniedbania lub celowego działania na szkodę pasażera. Poza USA odpowiedzialność regulują przepisy międzynarodowego prawa publicznego lub prywatnego albo przepisy ustawowe na poziomie krajowym.
Dla osoby dysponującej wykształceniem medycznym, udzielającej pomocy w stanie nagłym na pokładzie samolotu, ryzyko prawne jest bardzo niskie.
Niezależnie od sytuacji prawnej, większość lekarzy uważa niesienie pomocy za swój etyczny obowiązek i w wielu krajach europejskich oczekuje się, że lekarze będą ten etyczny obowiązek pomocy wypełniać.
Osoba udzielająca pomocy musi ocenić, czy jest w stanie jej udzielić. Spożywanie alkoholu lub stosowanie niektórych leków może sprawić, że osoba ta nie będzie zdolna do udzielenia pomocy.
Osoba o wykształceniu medycznym udzielająca pomocy podczas lotu zostanie poproszona o podanie nazwiska. Danych tych linia lotnicza potrzebuje do raportu i do tego, by w razie potrzeby móc skontaktować się z tą osobą w jako świadkiem. Z tego samego powodu lekarz albo inna osoba wykonująca zawód medyczny powinna, także dla własnych celów udokumentować incydentzdarzenie na piśmie: objawy, wyniki badańbadania klinicznychklinicznego, wykonane zabiegi.
Obowiązek zachowania poufności dotyczy również takich zdarzeń, dlatego nie należy ich omawiać z osobami trzecimi (np. mediami) bez zgody pacjenta.
Awaryjne lądowanie
Podejmując decyzję o awaryjnym lądowaniu, należy wziąć pod uwagę kilka czynników: czy przed wylądowaniem może zaistnieć konieczność zrzucenia paliwa, jakie będą tego koszty, czy samolot może wylądować na najbliższym lotnisku i czy lotnisko to dysponuje niezbędnym zapleczem medycznym.
Pilot wraz z kontrolą ruchu lotniczego koordynuje wszystkie decyzje operacyjne i odpowiada za ewentualne awaryjne lądowanie. Wszystkie inne zaangażowane osoby, takie jak personel pokładowy, osoba udzielająca dobrowolnie pomocy lub naziemny personel medyczny, mogą formułować zalecenia, ale ostateczną decyzję podejmuje pilot.
Najczęstszymi przyczynami awaryjnego lądowania są: zatrzymanie akcji serca, stany nagłe związane z ciążą i porodem, dolegliwości sercowe oraz udar. W większości stanów nagłych wystarczy interwencja medyczna na pokładzie samolotu. Jeśli do incydentu dojdzie po osiągnięciu wysokości przelotowej, lądowanie może zająć ponad 30 minut, nawet jeśli najbliższe lotnisko jest niedaleko.
Ocena kliniczna
Jeśli personel pokładowy poprosi o pomoc, przedstawiciele zawodów medycznych powinni się zgłosić i udzielić informacji o swoich kwalifikacjach i aktualnie wykonywanej pracy. Przed udzieleniem pomocy należy uzyskać zgodę osoby chorej. Zadaniem lekarzy i innych osób udzielających pierwszej pomocy jest określenie rodzaju i czasu trwania objawów oraz ewentualne udzielenie pierwszej pomocy. Osoby dobrowolnie udzielające pomocy powinny przekazać personelowi pokładowemu informacje dotyczące incydentu medycznego, jego powagi i konieczności wdrożenia leczenia oraz możliwych konsekwencji w razie niezastosowania się do zalecenia awaryjnego lądowania.
Z wysokim ryzykiem związane są takie objawy jak:
- Ból w klatce piersiowej
ZadyszkaDuszność- Objawy udaru
Osoba udzielająca dobrowolnie pomocy powinna sprawdzić tętno, ciśnienie tętnicze, oddech i stan świadomości. Po uzyskaniu przez osobę udzielającą pomocy informacji o pacjencie personel pokładowy nawiązuje kontakt z naziemnym zespołem wsparcia medycznego i przekazuje te informacje, a także ewentualne zalecenia dotyczące leczenia lub konieczności jak najszybszego lądowania.
Najważniejsze rozpoznania
Zasłabnięcia to najczęstszy medyczny stan nagły (37%) na pokładzie samolotu. Wpływ na nie może mieć brak płynów i niższa zawartość tlenu w powietrzu w kabinie. Pewną rolę mogą również odgrywać inne jedzenie niż zwykle i zmęczenie spowodowane różnicą czasu. Pacjent ma wyraźne objawy choroby, świadomość jest zaburzona, może wystąpić bladość skóry i zimne poty, ale zwykle jego stan wraca do normy w ciągu 15–30 minut. Często chory ma niskie ciśnienie tętnicze. Pomóc może położenie osoby chorej na plecach z nogami ułożonymi wyżej. Rzadko konieczne jest awaryjne lądowanie.
Ból w klatce piersiowej stanowi 8% wszystkich nagłych stanów medycznych na pokładach samolotów rejsowych. Przyczyny to m.in. zwężenie tętnic wieńcowych, zaburzenia płucne lub inne poważne schorzenia. Typowe objawy ostrego zawału mięśnia sercowego to ból w klatce piersiowej, ból promieniujący do lewego ramienia i lewej ręki, duszności, nudności, zawroty głowy i zimne poty. W przypadku utrzymującego się bólu, zmian czynności życiowych lub utrzymujących się trudności w oddychaniu wskazane może być jak najszybsze lądowanie.
Duszności odpowiadają za ok. 12% wszystkich nagłych stanów medycznych. Jedną z możliwych przyczyn jest obniżony poziom tlenu w kabinie, który może zaostrzyć istniejące zaburzeni płucne, takie jak POChP. Pacjenci z saturacją poniżej 92% w normalnych warunkach powinni zabierać na pokład butlę z tlenem. Należy to wcześniej uzgodnić z linią lotniczą.
Udary stanowią 2% wszystkich nagłych stanów medycznych w samolotach. Ostry udar może objawiać się w różny sposób. Typowymi objawami są zaburzenia w co najmniej jednym z następujących obszarów funkcjonalnych: mowa (problem ze znalezieniem słów, mowa zamazana), uśmiech (asymetria twarzy) lub podnoszenie rąk (osłabienie po jednej stronie). W przypadku podejrzenia ostrego udaru zwykle zaleca się lądowanie awaryjne.
Napady drgawkowe mogą wystąpić u pacjentów z padaczką. Po takim napadzie odzyskanie pełnej świadomości przez pacjenta może trwać 15–30 minut. Pojedynczy napad, po którym pacjent dochodzi do siebie, zwykle nie jest powodem do lądowania awaryjnego. Jednak w przypadku wielokrotnych lub długotrwałych napadów, gdy pacjent po napadzie nie odzyskuje przytomności, należy rozważyć jak najszybsze lądowanie.
Urazy podczas podróży samolotem są również możliwe i stosunkowo częste. Mogą nastąpić na przykład wtedy, gdy pasażer przewróci się z powodu nagłych turbulencji albo jeśli uderzy go bagaż wypadający z górnego schowka. Zdarzyć się mogą także oparzenia gorącymi napojami. Większość urazów w samolotach pasażerskich jest raczej lekka i nie wymaga użycia innego sprzętu niż ten, który znajduje się na pokładzie.
Ostre objawy psychiatryczne stanowią 3,5% wszystkich medycznych stanów nagłych. Możliwe czynniki stresogenne to długa odprawa, czasochłonne kontrole bezpieczeństwa, opóźnienia lotów, ograniczona przestrzeń i spożywanie alkoholu. Objawy mogą być różne, od lekkich napadów lęku do ostrej psychozy. Silnie pobudzeni pasażerowie stanowią istotne zagrożenie dla bezpieczeństwa na pokładzie samolotu. Mogą zakłócić przebieg lotu i zachowywać się agresywnie wobec innych pasażerów. Lęk może również powodować objawy somatyczne, takie jak ból w klatce piersiowej i trudności w oddychaniu.
Reakcje alergiczne rzadko są nasilone. Najczęstszym czynnikiem wyzwalającym jest jedzenie, zwłaszcza orzeszki ziemne i inne orzechy.
Powikłania ciąży: z reguły odradza się podróż lotnicząsamolotem kobietom w ciąży pojedynczej po 36. tygodniu ciąży, zaś w ciąży bliźniaczej po 28. tygodniu. W przypadku krwawienia z pochwy lub bólu brzucha przed 20. tygodniem ciąży zastosowanie szczególnych środków czy awaryjne lądowanie zwykle nie są konieczne. Należy natomiast powiadomić personel naziemny na lotnisku docelowym. W przypadku powikłań po 20. tygodniu lub rozpoczynającego się porodu należy niezwłocznie skontaktować się z naziemnym zespołem medycznym i ewentualnie zalecić awaryjne lądowanie.
Zatrzymanie akcji serca stanowi 0,3% wszystkich nagłych stanów medycznych na pokładzie samolotu, lecz jednocześnie jest przyczyną 86% wszystkich zgonów. W przypadku zatrzymania akcji serca należy rozpocząć resuscytację krążeniowo-oddechową w proporcji 30:2 (30 uciśnięć klatki piersiowej, 2 oddechy ratownicze), zgodnie ze standardową procedurą. Ratownicy powinni się w miarę możliwości zmieniać co 2 minuty. Jak najwcześniej należy użyć defibrylatora. Po udanej resuscytacji samolot powinien jak najszybciej awaryjnie lądować.
Zapobieganie
Najskuteczniejszym sposobem postępowania w związku z nagłymi stanami medycznymi w samolotach jest ich unikanie. Przeciwwskazaniem do podróży samolotem są m.in. choroby zakaźne, nieodpowiednio leczone zaburzenia serca i płuc, niekontrolowananiekontrolowane zaburzenia napadowe, ostre lub niekontrolowane leczeniemterapią psychozy, pęcherzyki powietrzapowietrze w oku lub odma śródczaszkowa czy ostra niedrożność jelit. Kobiety w ciąży po 36. tygodniu lub, w przypadku ciąży powikłanej lubalbo bliźniaczej, po 28. tygodniu. nie powinny podróżować samolotem.
Ryzyko omdlenia wzrasta w warunkach niedoboru płynów z powodu niskiej wilgotności, zmian ciśnienia powietrza i zmęczenia. Dlatego podróżni powinni regularnie pić oraz spożywać serwowane posiłki i przekąski — zwłaszcza podczas długich lotów.
Pacjenci zmagający się z chorobami przewlekłymi powinni zasięgnąć informacji na temat możliwych zagrożeń i środków zaradczych. Na przykład chorzy na cukrzycę powinni mieć przy sobie glukometr, glukozę i leki przeciwcukrzycowe. Osoby, które nawet na ziemi mają problemy z oddychaniem, potrzebują na czas podróży tlenu w przenośnym pojemniku. Należy to wcześniej ustalić z liniami lotniczymi. W przypadku przyjmowania leków należy wziąć pod uwagę różnice czasowe.
Po niedawno przebytej ostrej chorobie lub w razie istnienia określonego ryzyka medycznego pasażer musi zostać poinformowany o obawach związanych z podróżami lotniczymi.
Dodatkowe informacje
- Omdlenie
- Zawał mięśnia sercowego
- Ból w klatce piersiowej
- Duszność
- POChP
- Udar
- Napady drgawkowe
- Padaczka
- Napady lęku
- Przemijające ostre zaburzenia psychotyczne
- Ostra i ciężka reakcja alergiczna (anafilaksja)
- Resuscytacja krążeniowo-oddechowa
- Podróże lotnicze, stany nagłe — informacje dla lekarzy
Autorzy
- Martina Bujard, dziennikarz naukowy, Wiesbaden
- Aleksandra Kucharska-Janik, lekarz rezydent, Oddział Okulistyczny MSSW (edytor)