Omdlenia, przyczyny

Czym jest omdlenie?

Nagłe omdlenie to niespodziewanautrata przytomności, którą pacjent sam odzyskuje po krótkim czasie. Omdlenie jest stanem trwającym sekundy lub minuty. Czasami omdleniu towarzyszą ruchy spazmatyczne.

Zobacz również artykuł Omdlenia u dzieci i młodzieży.

Omdlenia występują u 20–30% populacji. Przeważnie mają charakter pojedynczego epizodu, dlatego pacjenci nie poddają się leczeniu. Z kolei u innych, w dalszym przebiegu zaburzenia, omdlenia powtarzają się raz lub więcej razy.

Jakie są przyczyny?

Przyczyn omdlenia może być wiele. Zasadniczo występuje wskutek niedotlenienia mózgu spowodowanego niewystarczającym dopływem krwi.

• Omdlenie odruchowe / omdlenie wazowagalne
  
  • Przyczyną jest pobudzenie nerwu błędnego, czyli nerwu, który wpływa na układ pokarmowy, ciśnienie tętnicze i tętno. Pobudzenie nerwu błędnego następuje na przykład wskutek stresu, lęku, nudności czy też podczas oddawania moczu lub stolca. W rezultacie ciśnienie tętnicze i tętno spadają i dochodzi do zmniejszenia ukrwienia mózgu, co prowadzi do omdlenia.
  • Omdlenie odruchowe często poprzedzają objawy takie jak znużenie, zawroty głowy, nudności, pocenie się i ziewanie.
  • Przeważnie jest to stan nieszkodliwy i nie wskazuje na chorobę.
• Krótkotrwały spadek ciśnienia tętnicze
• W przypadku szybkiej zmiany pozycji z siedzącej lub leżącej na stojącą (omdlenie ortostatyczne) ciśnienie tętnicze normalizuje się po kilku sekundach. W ciągu tych sekund dopływ krwi do mózgu może stać się tak niski, że dochodzi do omdlenia.
• U osób, które nie cierpią na żadne inne przypadłości, jest to nieszkodliwe i nie wskazuje na chorobę.
• Niektóre czynniki zwiększają ryzyko wystąpienia tego typu omdlenia, a mianowicie utrata krwi lub odwodnienie, długie leżenie w łóżku, nadużywanie alkoholu, niektóre leki.
• Niedokrwistość (anemia)
  • Niskie stężenie Hb (hemoglobiny) zwiększa ryzyko zawrotów głowy lub omdlenia.
• Omdlenia spowodowane chorobami serca
  • Wskutek zaburzeń rytmu serca (arytmia)  takich jak np. szybkie, nieregularne tętno, bardzo szybkie, regularne tętno lub bardzo wolne tętno ciśnienie tętnicze może obniżyć się do tego stopnia, że mózg przestaje otrzymywać wystarczającą ilość krwi.
  • Przyczyną takich omdleń mogą być również zwężone tętnice (np. zwężenie aorty, zwężenie tętnicy płucnej).
  • W przypadku migotania przedsionków w sercu mogą tworzyć się zakrzepy krwi, które z kolei mogą odrywać się i przemieszczać w krwiobiegu w kierunku mózgu. Występuje wówczas niebezpieczeństwo udaru. Niezależnie od tego migotanie przedsionków może wywołać omdlenia z powodu obniżonej czynności serca.
• Przyczyny o podłożu psychicznym
  • Hiperwentylacja – oznaka ataku paniki – może prowadzić do krótkotrwałej utraty przytomności.
  • Należy odróżnić omdlenie histeryczne, gdzie w opisie epizodu brakuje typowych objawów krążeniowych.
• Do innych bardziej oczywistych przyczyn utraty przytomności należą:
  • Wstrząs mózgu.
  • Padaczka.
  • Udar (w tym przypadku utrata przytomności trwa przeważnie dłużej).
  • Stan upojenia alkoholowego.
• Niskie stężenie glukozy we krwi
  • Dotyka to w szczególności pacjentów z cukrzycą.
• Ponadto omdlenia mogą być wywołane działaniem różnych leków, zwłaszcza kombinacji kilku typów leków.
• Szczególnym zjawiskiem jest tzw. zespół zatoki szyjnej. Na tętnicy szyjnej znajdują się węzły nerwowe, które biorą udział w regulacji ciśnienia tętnicze. U niektórych osób występuje nadwrażliwa reakcja węzłów nerwowych na nacisk zewnętrzny (chwyt za szyję, zbyt ciasny kołnierz, nacisk podczas golenia), co powoduje spadek ciśnienia tętnicze. 
• U małych dzieci występują tak zwane bezdechy afektywne, wywołane strachem, gniewem lub bólem. Pojawiają się w sytuacjach, kiedy dzieci krzyczą tak intensywnie, że dochodzi do omdlenia.

Diagnostyka

W oparciu o historię medyczną (wywiad) warto podjąć próbę znalezienia przyczyny omdlenia. Po badaniu przedmiotowym i diagnostyce wstępnej można uzyskać wyjaśnienie różnymi metodami:

• pomiar ciśnienia tętnicze w pozycji leżącej, stojącej i po 10-minutowym teście stania
• 12-odprowadzeniowe badanie EKG
• pobranie krwi do badania morfologii krwi, glukozy, kreatyniny, mocznika, elektrolitów, CRP.

W przypadku wątpliwości diagnostycznych wskazane jest przeprowadzenie następujących badań:

• test pochyleniowy
• masaż zatoki szyjnej
• monitorowanie za pomocą badania EKG (badanie arytmii)
• specjalistyczne badanie neurologiczne
• nagrywanie na smartfon filmów dotyczących zdarzeń omdlenia
• echokardiografia (badanie ultrasonograficzne serca)
• EKG wysiłkowe (badanie ergometryczne)
• badania elektrofizjologiczne.

W przypadku podejrzenia choroby serca, zwężenia aorty lub udaru zaleca się hospitalizację.

Leczenie

Większość przypadków omdleń u osób młodszych jest nieszkodliwa i nie wymaga dalszego leczenia. 

Leczenie podstawowe polega na przyjmowaniu wystarczającej ilości płynów (2–2,5 l wody dziennie) i odpowiednim spożyciu soli. W przypadku częstych omdleń wazowagalnych zaleca się noszenie pończoch uciskowych.

U chorych z wczesnymi objawami, w wieku poniżej 60 lat, można wykonać manewry izometryczne (przysiad lub skrzyżowanie nóg lub napinanie mięśni nóg, pośladków, brzucha i ramion). Istnieje niewiele danych z badań dotyczących tych technik. Regularny trening na stojąco prawdopodobnie nie jest zbyt skuteczny.

Ewentualnie warto zacząć przyjmować leki. U pacjentów z nadciśnieniem tętniczym podaje się np. leki obniżające ciśnienie. W szczególnych przypadkach przepisywane są kortykosteroidy lub leki sympatykomimetyczne, takie jak midodryna.

Co można zrobić we własnym zakresie?

• Warto zidentyfikować czynniki wywołujące omdlenia i unikać ich.
• W przypadku objawów zwiastujących omdlenie należy usiąść lub położyć się. Jeśli to konieczne, nogi unieść do góry.
• Wstając po długim leżeniu należy przez chwilę pozostać na krawędzi łóżka, krzyżując ramiona i nogi i stymulując pompę mięśniową.
• W przypadku wczesnych objawów zwiastujących omdlenie należy przycisnąć dłonie do siebie lub skrzyżować nogi. Wytrzymać w tej pozycji przez około 30 sekund, dopóki objawy ustąpią.
• Warto również pić wystarczającą ilość płynów.
• Leżącej nieprzytomnej osoby nie należy próbować sadzać, ponieważ wtedy przepływ krwi do mózgu ponownie się zmniejszy. Należy dopilnować, by mogła swobodnie oddychać.

Rokowanie

Rokowania w przypadku omdlenia odruchowego czy omdlenia wazowagalnego są dobre, jednak zaburzenie to prowadzi do znacznego obniżenia jakości życia. Podczas upadku istnieje ryzyko urazu.

Dodatkowe informacje

• Omdlenie
• Omdlenia u dzieci i młodzieży
• Utrata przytomności
• Badanie EKG
• Omdlenie wazowagalne – informacje dla lekarzy

Autorzy

• Hannah Brand, absolwentka studiów medycznych, Berlin
• Susanne Meinrenken, dr n. med., dziennikarka medyczna, Brema
• Dietrich August, lekarz, Fryburg w Bryzgowii
• Lek. Kalina van der Bend, recenzent