Compare with  
Legend:
inserted text deleted text

Artroza stawu kolanowego

Streszczenie

  • Definicja: Choroba zwyrodnieniowa stawu kolanowego (gonartroza) jest terminem stosowanym do opisania zmian zwyrodnieniowych stawu kolanowego.
  • Epidemiologia: Chorobowość wykrywana w badaniu radiologicznym wynosi >20%, z czego tylko 10–15% pacjentów ma objawy.
  • Objawy: Ból zwykle nasilający się w ruchu i ustępujący w spoczynku, a w stanach zaawansowanych także w nocy lub w trakcie spoczynku, ból startowy oraz sztywność, która ustępuje po rozpoczęciu aktywności.
  • Badanie fizykalne: Obrzęk stawu kolanowego, zanik mięśni, ograniczona bierna ruchomość.
  • Diagnostyka: Badanie przedmiotowe i badanie RTG, ewentualnie RM.
  • Leczenie: W zależności od nasilenia bólu: aktywność fizyczna, odbarczenie, farmakoterapia, fizjoterapia, leczenie operacyjne.

Informacje ogólne

Definicja

  • Choroba zwyrodnieniowa stawu kolanowego jest zmianą zwyrodnieniową (czyli niezapalną) w stawie kolanowym (udowo-piszczelowym i rzepkowo-udowym).
  • Inną nazwą spotykaną w literaturze jest gonartroza.
  • Początkowo dochodzi do degeneracji chrząstki stawowej, następnie błony maziowej, a na końcu kości.1-2
  • Rozróżnia się artrozę pierwotną i wtórną.
    • Wtórna choroba zwyrodnieniowa stawów powstaje wskutek istniejących wcześniej uszkodzeń lub obciążeń stawu, takich jak uraz, infekcja, otyłość.

Informacje ogólne o chorobie zwyrodnieniowej stawów

  • Choroba zwyrodnieniowa stawów jest określeniem zbiorczym dla chorób stawów charakteryzujących się pogarszającą się funkcją stawu z różnym stopniem degradacji chrząstki stawowej i zmianami kostnymi wokół stawu.
  • Objawy radiologiczne choroby zwyrodnieniowej stawów:
    • zwężenie jamy stawowej (wskutek utraty chrząstki stawowej)
    • osteofity
    • sklerotyzacja podchrzęstna
    • torbiele podchrzęstne.
  • W wielu przypadkach występuje rozbieżność między wynikami badań rentgenowskich a objawami klinicznymi oraz stopniem nasilenia bólu.
    • Jedynie część pacjentów wykazujących zmiany radiologiczne ma zaburzenia czynnościowe lub dolegliwości bólowe.

Skala radiologiczna Kellgrena i Lawrence’a3

  • Stopień 0:
    • bez zmian radiologicznych.
  • Stopień 1:
    • minimalne zmiany
      • drobne osteofity.
  • Stopień 2:
    • nieznaczne zmiany
      • umiarkowane osteofity.  
  • Stopień 3:
    • wyraźne zmiany
      • umiarkowane zwężenie jamy stawowej
      • duże osteofity.
  • Stopień 4:
    • nasilone i wyraźne zmiany
      • sklerotyzacja podchrzęstna
      • bardzo duże osteofity oraz znaczne zwężenie jamy stawowej.

Epidemiologia

  • Chorobowość:
    • choroba zwyrodnieniowa stawów należy do najczęstszych schorzeń stawów na świecie
    • dokładne zdefiniowanie chorobowości gonartrozy jest trudne:
      • silna zależność choroby od wieku:
        • u pacjentów powyżej 70. roku życia odsetek nowych przypadków wynosi około 1% w skali rocznej1
      • brak korelacji radiologicznego stopnia zaawansowania zwyrodnienia stawów z nasileniem objawów klinicznych: 
        • współczynnik chorobowości gonartrozy wykazanej radiologicznie wynosi >20%
        • jedynie 10–15% pacjentów z potwierdzoną radiologicznie chorobą zwyrodnieniową stawu kolanowego ma objawy3
    • dane dotyczące zapadalności na gonartrozę są wciąż niewystarczające
    • w wyniku wydłużenia średniej długości życia i zwiększonej częstości występowania nadwagi oczekuje się, że chorobowość wzrośnie w nadchodzących latach.4
  • Płeć:
    • występuje częściej u kobiet niż u mężczyzn
    • u mężczyzn w wieku 60–64 lat choroba zwyrodnieniowa stawu kolanowego występuje częściej po prawej niż po lewej stronie, natomiast u kobiet stosunek ten wydaje się być bardziej wyrównany.5-6
  • Liczba zabiegów chirurgicznych implantacji protez stawu biodrowego i kolanowego różni się w zależności od kraju:
    • w 2012 roku średnia operacji wymiany stawu kolanowego na 100 000 mieszkańców wynosiła: w UE 113, Holandii 118, Norwegii 132, Finlandii 206, Niemczech 206, Austrii 217, a w Polsce 247
    • w 2021 roku wskaźnik ten dla Polski wynosił 69,8.8
  • Choroba zwyrodnieniowa stawu kolanowego jest jedną z głównych przyczyn ograniczonej sprawności ruchowej osób starszych.9

Etiologia i patogeneza

  • Staw kolanowy składa się z trzech przedziałów:
    1. przedział boczny stawu udowo-goleniowego
    2. przedział przyśrodkowy stawu udowo-goleniowego
    3. staw rzepkowo-udowy.
  • Choroba zwyrodnieniowa stawu rozwija się:
    • gdy chrząstka szklista powierzchni stawowych ściera się, co prowadzi do podrażnienia błony maziowej, przebudowy stawu z jednoczesnym tworzeniem się osteofitów, sklerotyzacji podchrzęstnej i tworzenia się torbieli:
      • zmiany te są widoczne na typowych zdjęciach rentgenowskich.
  • Choroba zwyrodnieniowa stawu kolanowego dotyka wszystkich struktur stawu i otaczających go tkanek miękkich:
    • dochodzi do utraty chrząstki, przebudowy kości, rozciągnięcia torebki stawowej i osłabienia mięśni okołostawowych
    • u niektórych pacjentów występuje zapalenie błony maziowej, osłabienie więzadeł, zmiany w szpiku kostnym w wyniku urazu kości10
    • wraz z postępującą utratą chrząstki i przebudową kości pojawia się nieregularność powierzchni stawowej, wskutek czego proces degeneracji przyspiesza.11
  • Ból:
    • miejscowe zapalenie błony maziowej i chrząstki przyczynia się do powstania dolegliwości bólowych i uszkodzenia powierzchni stawowej12
    • ból najczęściej wynika ze zmian patologicznych w odcinku rzepkowo-udowym13
    • prawdopodobnymi źródłami bólu są tarcie kości, której nie chroni już chrząstka, zapalenie błony maziowej i rozciąganie torebki stawowej przez płyn powodujący stan zapalny, ale objawy może również wywoływać zapalenie kaletki maziowej.14-16

Czynniki predysponujące

  • Wiek.17
  • Predyspozycje genetyczne.
  • Płeć (kobiety).
  • Nadwaga.
  • Niefizjologiczne szpotawe lub koślawe ustawienie kolan.
  • Obciążenie zawodowe związane z częstym kucaniem, wchodzeniem po schodach i podnoszeniem/przenoszeniem ciężarów.1
  • Artroza wtórna występuje w przypadku:

ICD-10

  • M17 Choroba zwyrodnieniowa stawów kolanowych [Gonartroza].
    • M17.0 Pierwotna obustronna gonartroza.
    • M17.1 Inne pierwotne gonartrozy.
    • M17.2 Obustronna pourazowa gonartroza.
    • M17.3 Inne pourazowe gonartrozy.
    • M17.4 Inna wtórna obustronna gonartroza.
    • M17.5 Inna wtórna gonartroza.
    • M17.9 Nieokreślona gonartroza.

Diagnostyka

Kryteria diagnostyczne

  • Wysoce prawdopodobną diagnozę choroby można postawić na podstawie wywiadu i wyników badania fizykalnego.
  • Rozpoznanie potwierdza badanie rentgenowskie.
    • Zmiany radiologiczne nie zawsze odpowiadają obrazowi klinicznemu18, dlatego niezwykle ważne jest badanie fizykalne.
    • Stopień uszkodzenia stawu należy klasyfikować według zmian radiologicznych.

Diagnostyka różnicowa

Wywiad 

  • Szczegółowy wywiad lekarski i badanie przedmiotowe powinny poprzedzać interpretację badań rentgenowskich:
    • wcześniejsze występowanie podobnych dolegliwości w wywiadzie, (początkowe) dolegliwości, wywiad rodzinny, wcześniejsze choroby i urazy, choroby wrodzone u bliskich
    • wiek, płeć, wzrost, masa ciała (przyrost lub spadek), wskaźnik masy ciała (BMI)
    • zawód (siedzący, klęczący, praca fizyczna, itp.)
    • zachowania (w czasie wolnym): aktywność fizyczna, ewentualnie sporty ekstremalne, brak ruchu/bezruch, niewłaściwe obciążenie w życiu codziennym
    • nawyki
    • stan psychiczny/stres emocjonalny
    • powiązania społeczne
    • jakość życia
    • nastawienie/przekonania
    • czas trwania, umiejscowienie, przebieg i charakter dotychczasowych dolegliwości
    • dystans i czas trwania bezbolesnego marszu
    • historia bólu: ostry/przewlekły 
    • pobyty w szpitalu (głównie z powodu bólu)
    • deficyty neurologiczne, gorączka
    • wywiad lekarski (polipragmazja), przeciwwskazania do stosowania konkretnych preparatów, alergie na leki, itp.
    • choroby współistniejące, przebyte choroby (operacje, wypadki, urazy, endoprotezoplastyki innych stawów)
    • środki rehabilitacyjne, inne formy dotychczasowego leczenia.
  • Ból:
    • w pierwszej fazie ból ma umiarkowane nasilenie i nie jest ciągły
    • ból zwykle pojawia się najpierw w przyśrodkowej lub przedniej części stawu kolanowego
    • aktywność powoduje nasilenie bólu, zwłaszcza przy zginaniu stawu kolanowego: m.in. podczas wstawania z pozycji siedzącej, wchodzenia lub schodzenia po schodach, skakania1
    • nocny ból może zakłócać sen
    • wczesna triada:
      • ból startowy
      • ból zmęczeniowy
      • ból obciążeniowy
    • późna triada:
      • ból ciągły
      • ból odczuwalny w nocy
      • bóle mięśni.
  • Sztywność:
    • pojawia się głównie po odpoczynku lub po długotrwałej pracy w pozycji stojącej lub związanej z chodzeniem19
    • poprawa następuje po około 30 minutach aktywności.
  • Urazy:
    • wielu pacjentów zgłasza wcześniejsze urazy stawów kolanowych.
  • Nieprawidłowe obciążenie:
    • zawód
    • sport.
  • Choroby towarzyszące lub podstawowe:
  • Nasilone zapalenie stawów:
    • często występują również bóle spoczynkowe i nocne
    • istnieje prawdopodobieństwo rozwinięcia się przykurczy i ograniczenia mobilności.
  • Powikłania:
    • zwyrodnienie może prowadzić do ostrego odklejania się fragmentów chrząstki z wolnymi ciałami stawowymi.

Badanie fizykalne

  • Obserwacja boczna porównawcza:
    • obrzęk
    • mięśnie:
      • często pojawia się zanik mięśnia czworogłowego uda (musculus quadriceps femoris)
      • różnica w obwodach uda i podudzia w porównaniu bocznym
    • różnica w długości kończyn dolnych
    • ocena osi kończyn z przodu i z boku:
      • kolano szpotawe, koślawe, wygięcie tylne kolana
      • przykurcz zgięciowy
    • wzorzec chodu.
  • Test sprawności:
    • dokumentowanie zakresu ruchu:
      • zgięcie bierne jest zwykle bardziej ograniczone niż wyprost
    • stabilność pasma biodrowo - piszczelowego:
      • bolesność uciskowa nadkłykcia kości udowej przy stawie kolanowym wyprostowanym i lekko zgiętym
      • test szuflady przedniej i tylnej, test Lachmana:
    • objawy uszkodzenia łąkotki.
  • Palpacja:
    • wrażliwa podczas palpacji okolica jamy stawowej i ewentualnie wyczuwalne egzostozy (pogrubienie kości w konturze stawu)
    • często występuje torbiel Bakera w dole podkolanowym
    • w przypadku aktywnej choroby zwyrodnieniowej stawów, miejscowego ucieplenia lub wysięku stawowego
    • objaw „balotowania rzepki” w przypadku tworzenia się wysięków:
      • wygładzenie zachyłku nadrzepkowego, a następnie przemieszczenie rzepki poprzez wywarcie pionowego nacisku na nią.

Badania uzupełniające w ramach podstawowej opieki zdrowotnej

  • Zalecenie wykonania badań laboratoryjnych krwi w celu wykluczenia chorób reumatycznych i dny moczanowej lub rzekomej dny moczanowej:
    • w przypadku aktywnej choroby zwyrodnieniowej stawu kolanowego prawdopodobnie podwyższone są parametry stanu zapalnego
    • obecnie żaden biomarker molekularny nie został zwalidowany w celu diagnozowania lub określania rokowania w codziennej praktyce klinicznej.

Diagnostyka specjalistyczna

  • Podstawową metodą diagnostyki obrazowej jest tradycyjne badanie rentgenowskie.
  • Inne badania obrazowe zaleca się w przypadku istnienia wskazań do pogłębienia diagnostyki.

Badanie rentgenowskie

  • Zmiany radiologiczne pojawiają się późno w przebiegu choroby zwyrodnieniowej stawów; zwykle najpierw widoczne jest zwężenie jamy stawowej.
  • Brak wiarygodnej korelacji obrazu radiologicznego ze stopniem nasilenia dolegliwości bólowych.18
  • RTG stawu kolanowego:
    • w dwóch płaszczyznach
    • w pozycji stojącej pod obciążeniem, z obrazowaniem osi kończyny
    • widok styczny rzepki w celu oceny zarzepkowej powierzchni stawowej.

Badanie płynu maziowego

  • W chorobie zwyrodnieniowej stawów błona maziowa jest przezroczysta i żółtawa, a liczba komórek jest niska (poniżej 1000 leukocytów na mm3).

Dalsze badania

  • RM:
    • wskazania: podejrzenie uszkodzenia łąkotki lub więzadeł.
  • TK:
    • wskazania: podejrzenie zmian w strukturze kości, np. pourazowych.
  • USG:

Wskazania do skierowania do specjalisty

  • W przypadku bólu nocnego, bólu spoczynkowego lub przykurczów.
  • W przypadku utrzymujących się dolegliwości pomimo leczenia zachowawczego.
  • W przypadku choroby zwyrodnieniowej stawów u młodych pacjentów.

Lista kontrolna dotycząca skierowania

Artroza stawu kolanowego

  • Cel skierowania
    • Diagnostyka? Zastosowanie protezy stawu kolanowego? Inne zabiegi chirurgiczne?
  • Wywiad lekarski
    • Początek i czas trwania? Uraz? Przebieg i rozwój? Uporczywe dolegliwości?
    • Stopień nasilenia bólu? Ból w spoczynku? Ból występujący nocą? Stopień ograniczenia sprawności?
    • Wcześniejsze leczenie zachowawcze? Potencjał treningowy?
    • Inne istotne choroby? Regularnie przyjmowane leki?
    • Konsekwencje: Utrata sprawności wpływająca na jakość życia?
  • Badanie fizykalne
    • Bóle? Ograniczona aktywność fizyczna? Przykurcze? Brak współosiowości? Niestabilność?
  • Badania uzupełniające
    • Badanie rentgenowskie: między innymi: obrazowanie osi kończyn dolnych pełne (zniekształcenie szpotawe czy koślawe?). Stopień zaawansowania choroby zwyrodnieniowej stawów? Osteoliza?

Powikłania po implantacji protezy

  • Cel skierowania
    • Diagnostyka? Zabieg chirurgiczny?
  • Wywiad lekarski
    • Kiedy zabieg endoprotezy zostanie przeprowadzony? Przebieg pooperacyjny i rozwój? Uporczywe dolegliwości?
    • Zakładana przyczyna? Infekcja, niestabilność, niewspółosiowość, poluzowanie lub zużycie elementów protezy?
    • Stopień nasilenia bólu? Ból w spoczynku? Ból występujący nocą? Stopień ograniczenia sprawności? Pogorszenie jakości życia?
    • Efekty leczenia zachowawczego?
    • Inne istotne choroby?
    • Regularnie przyjmowane leki?
    • Potencjał treningowy?
  • Badanie fizykalne
    • Bóle? Ograniczona aktywność fizyczna? Przykurcze? Brak współosiowości? Niestabilność?
  • Badania uzupełniające
    • Badanie rentgenowskie: wyniki badania, niewspółosiowość, poluzowanie/zużycie endoprotezy, utrata masy kostnej, pęknięcie/złamanie?

Leczenie

Cele leczenia

  • Złagodzenie bólu.
  • Złagodzenie nasilenia objawów.
  • Poprawa jakości życia.
  • Utrzymanie/poprawa ruchomości.
  • Utrzymanie/poprawa mobilności/wydajności chodu.
  • Zmniejszenie niewspółosiowości.
  • Zapobieganie postępowi choroby.

Ogólne informacje o leczeniu

  • Zwykle wystarczające są środki standardowe.20-21
  • Dostępnych jest wiele skutecznych metod leczenia, które należy indywidualnie dostosować do pacjenta.
  • Porady motywacyjne:
    • pacjenci powinni otrzymać informacje o chorobie, zapobieganiu jej rozwojowi, sposobach poprawy jakości życia i sprawności ruchowej.
  • Ćwiczenia fizyczne:
    • udowodniono, że są one skuteczne w łagodzeniu bólu i zmniejszaniu upośledzenia funkcji ruchowej22
    • ćwiczenia aerobowe, wzmacnianie mięśni i stymulacja poprzez aktywność fizyczną, mogą opóźnić potrzebę i/lub poprawić skuteczność leczenie farmakologicznego23
    • indywidualnie dostosowana kinezyterapia jest bezpieczna i prowadzi do poprawy sprawności fizycznej nawet w przypadku znacznie nasilonych objawów.24
  • Leczenie farmakologiczne:
    • łagodzi objawy, ale nie wpływa na przebieg choroby
    • efekt wydaje się być umiarkowany i zmniejsza się w ciągu tygodni/miesięcy25
    • miejscowe leczenie NLPZ wydaje się być równie skuteczne, jak leczenie doustne i powinno być preferowane ze względu na mniej działań niepożądanych26
    • stopniowe zwiększanie dawki środków przeciwbólowych, począwszy od ich zastosowania miejscowego 
  • Program fizjoterapii:
    • udowodniono, że jest on skuteczny.27

Leczenie zachowawcze niefarmakologiczne

  • Skuteczne środki zmniejszające ból to:
    • zmniejszenie masy ciała
    • fizjoterapia: trening siłowy, wytrzymałościowy i elastyczności
    • sporty chroniące stawy: pływanie, jazda na rowerze, golf
    • techniki ortopedyczne:
      • szczególnie pomocne w przypadku gonartrozy przyśrodkowej
      • ograniczenie przywodzenia w stawie kolanowym poprzez korygujące wkładki do butów na koślawość lub ortezę stawu kolanowego
    • ergoterapia
    • akupunktura
    • gimnastyka w wodzie
    • fitoterapia miejscowa: żel z ekstraktem z żywokostu
    • okłady z błota.
  • NIE zaleca się:
    • treningu wibracyjnego
    • uprawiania sportu w przypadku obrzęku stawu.
  • Brak możliwości określenia przydatności z powodu braku dowodów:
    • hirudoterapia
    • homeopatia
    • fitoterapia ustna: kadzidło, imbir, kurkuma
    • fitoterapia miejscowa: żel z arniki.
  • Zmniejszenie masy ciała17,28-2917:
    • prawdopodobnie najważniejszy środek spowalniający postęp choroby zwyrodnieniowej stawów 
    • amerykańskie wytyczne zalecają zmniejszenie masy ciała o co najmniej 5% w ciągu 20 tygodni dla każdej osoby z BMI >25.20,30
  • Aktywność fizyczna:
    • zwiększa wydolność tlenową, siłę i wytrzymałość mięśni
    • przyczynia się do utraty masy ciała
    • zmniejsza nasilenie bólu i poprawia sprawność fizyczną oraz poziom codziennej aktywności u osób z endoprotezami stawu kolanowego26,30
    • spowolnienie postępu choroby zwyrodnieniowej stawów wskutek aktywności fizycznej31
    • najlepsze efekty przyniesie program ćwiczeń siłowych trzy razy w tygodniu przez co najmniej cztery tygodnie32
    • ukierunkowany trening wzmacniający mięśnie czworogłowe uda 
    • zmniejsza ból i poprawia mobilność, nawet przy zaawansowanej artrozie stawu kolanowego32
    • jest związany z mniejszą utratą chrząstki w stawie rzepkowo-udowym, ale nie wydaje się zmniejszać utraty chrząstki w stawie piszczelowo-udowym33
    • działanie przeciwbólowe jest porównywalne z NLPZ.26
  • Aktywności wzmacniające mięśnie bez większego wysiłku, takie jak pływanie i jazda na rowerze, mają działanie przeciwbólowe.34
  • Program ćwiczeń wykonywanych w domu może również złagodzić ból i poprawić funkcjonowanie.35
  • Odbarczenie:
    • laska/kula stosowana po przeciwnej stronie zmniejsza obciążenie strony chorej
    • obuwie amortyzujące, na przykład wkładki amortyzujące pod piętą
    • wkładki korygujące pod piętę w kolanie szpotawym i gonartrozie przyśrodkowej36
    • ortezy na koślawość u pacjentów z chorobą zwyrodnieniową przedziału przyśrodkowego i niestabilnym stawem kolanowym:
      • działanie przeciwbólowe i poprawiające funkcjonowanie37-39
      • efekt jest porównywalny do wkładki na koślawość pod piętą.36

Leczenie farmakologiczne

  • Leczenie objawowe za pomocą NLPZ jest leczeniem pierwszego wyboru:
    • dawka:
      • dawkowanie na żądanie, przerywane (tymczasowe) lub ciągłe 
      • w przypadku pacjentów z nasileniem bólu od łagodnego do umiarkowanego, dawkowanie na żądanie jest często wystarczające. Może być wskazane podanie większej dawki początkowej niż dawki podawane podczas leczenia ciągłego
    • leczenie łączone:
      • u niektórych pacjentów przydatne może być połączenie leków o różnych mechanizmach działania (np. NLPZ lub opioidy)
    • stopniowe zmniejszanie dawek:
      • jeśli pacjenci nie odczuwają bólu, należy podjąć próbę odstawienia leków
      • w zależności od możliwości należy przejść na dawkowanie leku na żądanie lub przerywane
    • ważne: zawsze należy omówić z pacjentem ewentualne działania niepożądane terapii
    • nie istnieje forma leczenia farmakologicznego, która miałaby udowodniony pozytywny wpływ na chrząstkę, ponadto dostawowe iniekcje glikokortykosteroidów przez dłuższy czas mogą prowadzić do zniszczenia chrząstki stawowej.40
  • Schemat etapów:
    1. NLPZ stosowane miejscowo
    2. Doustne NLPZ:
      • w przypadku zwiększonego ryzyka zaburzeń żołądkowo-jelitowych - połączenie z IPP
      • jeśli istnieje zwiększone ryzyko sercowo-naczyniowe, zaleca się wybór naproksenu
      • nie należy stosować paracetamolu jako leczenia pierwszego wyboru; w przypadku przeciwwskazań do stosowania NLPZ zalecane dzienne dawki do 2 g.

3. Kwas hialuronowy dostawowo: jeśli NLPZ są przeciwwskazane lub niewystarczająco skuteczne.

4. Glikokortykosteroidy podawane dostawowo: w przypadku nagłego zaostrzenia stanu zapalnego

5. Opioidy: jako środek ostateczny, u pacjentów nieoperacyjnych lub w celu zniwelowania bólu do czasu zabiegu chirurgicznego.

  • Inne możliwości:
    • doustna glukozamina: sprzeczne dane dotyczące skuteczności, brak wiarygodnych dowodów na działanie chondroprotekcyjne
    • osocze bogatopłytkowe podawane dostawowo: brak danych na temat skuteczności.
  • NLPZ:
    • przykładowe dawkowanie: ibuprofen 600 mg: 1 tabletka 3 x na dobę przez określony czas
    • jest to pierwszy z alternatywnych wyborów; lek pacjent może stosować samodzielnie
    • w przypadku stosowania ciągłego u wielu starszych pacjentów występują działania niepożądane
    • zaleca się leczenie przerywane z kontrolą bólu
    • powodują mniej objawów dyspeptycznych41
    • zalecane pacjentom z ryzykiem zaburzeń żołądkowo-jelitowych i bez wcześniejszych chorób sercowo-naczyniowych
    • lepiej łagodzą ból niż paracetamol42-43
    • działające miejscowo NLPZ – leczenie pierwszej linii:
      • leczenie miejscowe jest równie skuteczne, jak leczenie ogólnoustrojowe
      • działania niepożądane na poziomie placebo37
      • należy zwrócić uwagę na ryzyko wystąpienia reakcji fotouczuleniowej podczas stosowania żelu z ketoprofenem: unikać ekspozycji na słońce
    • doustne NLPZ nie powinny być długotrwale stosowane ze względu na ryzyko poważnych działań niepożądanych43-44
    • inhibitory COX-2.
  • Paracetamol:
    • nie zaleca się rutynowego stosowania w chorobie zwyrodnieniowej stawu kolanowego; w przypadku przeciwwskazań do stosowania NLPZ zalecane dzienne dawki do 2 g.
  • Podanie dostawowe glikokortykosteroidów:
    • możliwe nasilenie objawów w ciągu pierwszych 24 godzin45
    • ryzyko septycznego zapalenia stawów
    • przynosi krótkotrwałe złagodzenie bólu w przypadku aktywnej choroby zwyrodnieniowej stawów20,46
    • możliwe hamowanie metabolizmu komórek chrząstki w przypadku podawania w dużych dawkach23,47
    • złagodzenie następuje w ciągu 4–8 tygodni45, brak wyraźnych dowodów na długotrwały efekt42,48
    • liczba wstrzyknięć w ten sam staw nie może przekraczać czterech dawek w ciągu roku49
    • iniekcje mogą wykonywać tylko lekarze zaznajomieni z właściwą techniką podania.
  • Opiaty:
    • jako środek ostateczny w przypadku silnego bólu, u pacjentów nieoperacyjnych lub w celu krótkotrwałego zniwelowania bólu do czasu zabiegu chirurgicznego
    • zgodnie ze stopniowym schematem leczenia bólu wyznaczonym przez WHO, zawsze w połączeniu z obwodowymi lekami przeciwbólowymi z niższych stopni drabiny analgetycznej
    • duże prawdopodobieństwo działań niepożądanych i uzależnienia.50
  • Chondroityna/glukozamina:
    • obecnie nie są dostępne jednoznaczne dowody na modyfikujący strukturę (chondroprotekcyjny) wpływ siarczanu chondroityny lub glukozaminy w przypadku choroby zwyrodnieniowej stawów kolanowych.20
  • Dostawowe iniekcje kwasu hialuronowego:
    • u których zastosowanie NLPZ jest przeciwwskazane
    • u których NLPZ nie są wystarczająco skuteczne
    • hipoteza: maź stawowa o bardziej lepkiej konsystencji lepiej „smaruje” staw
    • wstrzyknięcia kwasu hialuronowego można stosować u pacjentów
    • jedna metaanaliza wskazuje na działanie łagodzące objawy42, inna zaś wskazuje na działanie porównywalne z placebo.51

Dalsze leczenie

  • Trening:
    • wpływa pozytywnie na ból i utrzymanie oraz poprawę funkcji52
    • dostosowywany do stopnia nasilenia choroby
    • zalecany w każdym wieku
    • bezpośrednio po wysiłku fizycznym możliwość silniejszego odczuwania bólu:
      • do zaakceptowania tylko pod warunkiem przejściowego nasilenia bólu.

Fizjoterapia

  • Formy leczenia, które można stosować w celu zmniejszenia bólu:
    • impulsowa terapia ultradźwiękami
    • mikrofale
    • prąd interferencyjny
    • fizjoterapia
    • przezskórna elektryczna stymulacja nerwów (TENS)
    • laseroterapia w połączeniu z kinezyterapią
    • elektroterapia z fizjoterapią
    • fala uderzeniowa
    • leczenie trakcyjne.
  • Metody leczenia, których należy unikać w przypadku gonartrozy:
    • elektryczna stymulacja nerwowo-mięśniowa (NMES) do wzmacniania mięśni
    • terapia polem magnetycznym (brak zaleceń z uwagi na brak spójnych danych)
    • promieniowanie podczerwone.
  • Cel:
    • wzmocnienie mięśni
    • utrzymanie/zwiększenie mobilności.52
  • Program ćwiczeń:
    • fizjoterapia plus:
      • bierne ćwiczenia kolan
      • rozciąganie mięśni i leczenie tkanek miękkich bioder, pleców i kolan 
      • Trening siłowy kolana/biodra: łagodzi objawy, zwiększa dystans marszu i ogranicza konieczność przeprowadzenia zabiegu chirurgicznego39
    • najlepsze efekty przynosi program ćwiczeń siłowych trzy razy w tygodniu przez co najmniej cztery tygodnie.32
  • Przerywane obciążenie jest ważne dla odżywienia chrząstki i utrzymania struktury kości.
  • TENS (przezskórna elektryczna stymulacja nerwów):
    • łagodzi ból i zmniejsza sztywność w porównaniu z placebo.53
  • Elektroterapia z fizjoterapią:
    • przyczynia się do zmniejszenia bólu20
    • mogą to być na przykład: impulsowa terapia ultradźwiękami, mikrofale, prąd interferencyjny.
  • Fala uderzeniowa:
    • skutkuje zmniejszeniem bólu i poprawą mobilności.20
  • Akupunktura:
    • w przewlekłym bólu kolana i gonartrozie
    • akupunktura i pozorowana akupunktura (umieszczanie igieł w określonych miejscach) są lepsze krótkoterminowo niż brak leczenia54:
      • brak różnicy między prawdziwą a pozorowaną akupunkturą w przypadku ostrego zaostrzenia
    • po upływie 12 miesięcy brak różnicy między akupunkturą a brakiem leczenia.

Leczenie chirurgiczne

  • Wskazanie:
    • wskazanie do zabiegu jest indywidualną decyzją, którą należy podjąć wspólnie z pacjentem.20
  • Ewentualne wskazania4:
    • nieskuteczne leczenie zachowawcze przez co najmniej 6 miesięcy
    • silny ból, którego nie można wystarczająco kontrolować farmakoterapią.
    • znaczne ograniczenie codziennej aktywności i dystansu chodzenia
    • zaburzenia snu z powodu bólu
    • niezdolność do pracy z powodu choroby zwyrodnieniowej stawów. 
  • Wybór leczenia chirurgicznego:
    • preferowana metoda zależy od stopnia ciężkości i rozległości choroby zwyrodnieniowej stawów
    • niemal wszyscy pacjenci z chorobą zwyrodnieniową stawu kolanowego cierpią na uszkodzenie łąkotki, ale urazy te niekoniecznie są przyczyną objawów6 
      • (częściowa) meniscektomia tylko w przypadku dodatnich testów specyficznych dla łąkotki lub w razie zakleszczenia.
  • Osteostomia korekcyjna jest wskazana na wczesnym etapie schorzenia. 
  • Artroplastyka może być wskazana w późniejszej fazie.

Chirurgiczne metody leczenia

  • Zabiegi chirurgiczne oszczędzające stawy:
    • możliwe jedynie w przypadku wczesnej artrozy ogniskowej
    • płukanie artroskopowe, oczyszczanie – niezalecane
    • rozsądnym krokiem może być artroskopowa naprawa łąkotki i usunięcie wolnych ciał stawowych.
    • artroskopowe zabiegi wymiany chrząstki – nie mogą być stosowane w zaawansowanej chorobie zwyrodnieniowej
    • osteotomie – mogą być wskazane w przypadku deformacji osiowych.
  • Radiosynowiorteza – możliwa redukcja bólu w aktywnej, zapalnej gonartrozie.
  • Chirurgiczne zabiegi wymiany stawu:
    • endoproteza jednoprzedziałowa
    • endoproteza rzepkowo-udowa
    • niesprzężona lub sprzężona całkowita endoproteza
    • artrodeza.
  • Artroskopia: 
    • chirurgiczne oczyszczanie stawu/płukanie:
      • w przypadku klinicznie i radiologicznie potwierdzonej choroby zwyrodnieniowej stawu kolanowego nie zaleca się stosowania artroskopii z płukaniem lub chirurgicznym oczyszczaniem20
    • operacja łąkotki, wolne ciała stawowe:
      • artroskopia jest wskazana u młodszych pacjentów w celu opóźnienia wymiany stawu4
    • wymiana chrząstki:
      • niewskazana w przypadku objawowej choroby zwyrodnieniowej stawów.20
  • Osteotomia:
    • wskazana przy deformacjach osiowych z izolowaną chorobą zwyrodnieniową przedziału przyśrodkowego lub bocznego20
    • przesuwa oś przenoszącą obciążenie w kierunku mniej uszkodzonej części stawu
      • mogą to być na przykład osteotomia walgizująca w gonartrozie przyśrodkowej
    • szczególnie zalecana w przypadku artrozy przyśrodkowej z deformacją szpotawą55
    • długi czas rekonwalescencji i ograniczone złagodzenie objawów, ale może opóźnić konieczność całkowitej alloplastyki stawu kolanowego o 5–10 lat56-57
    • ryzyko:
      • nieprawidłowe zrastanie się miejsca osteotomii
      • uraz nerwu strzałkowego (nervus peroneus)
      • ból 
      • nadmierna lub niedostateczna korekcja deformacji.
  • Radiosynowiorteza:
    • dostawowe wstrzyknięcie preparatu radioaktywnego:
      • miejscowe napromienianie błony maziowej
    • wskazanie: aktywna choroba zwyrodnieniowa stawów oraz wyczerpanie innych metod leczenia
    • pozytywny efekt u około 2/3 pacjentów
    • powikłania:
      • martwica kości (do >20%)
      • infekcje.
  • Proteza jednoprzedziałowa:
    • wskazanie: izolowana gonartroza przyśrodkowa lub boczna
    • przewaga nad endoprotezami całkowitymi:
      • zabieg jest mniej inwazyjny.
      • mniejsze ryzyko krwawienia
      • szybsza rekonwalescencja i rehabilitacja
      • często poprawa mobilności
      • istnieje możliwość późniejszego założenia protezy całkowitej56-57
    • wymagania wstępne:
      • stabilny staw (brak niewydolności więzadłowej)
      • korygowana deformacja szpotawości lub koślawości
      • inny przedział niedotknięty jeszcze zmianami zwyrodnieniowymi
      • zapewnia długotrwałą poprawę, zwłaszcza u starszych pacjentów z izolowaną przyśrodkową lub boczną chorobą zwyrodnieniową stawów.58-60

Wskazania do endoprotezoplastyki (alloplastyki) stawu kolanowego

  • Główne kryteria: minimalne wymagania dotyczące wskazania:
    • ból stawu kolanowego:
      • przez minimum 3–6 miesięcy
      • ból przerywany lub ból ciągły kilka razy w tygodniu
    • dowody uszkodzeń strukturalnych (artroza, martwica kości):
      • potwierdzenie w badaniu RTG
      • zdjęcie RTG wykonane pod obciążeniem powinno wykazać wyraźne zwężenie przestrzeni stawowej
    • brak efektywności leczenia zachowawczego:
      • nieskuteczność środków leczenia zachowawczego stosowanego przez co najmniej 3–6 miesięcy (udokumentowana)
      • słaba odpowiedź na połączone leczenie zachowawcze farmakologiczne i niefarmakologiczne w tym czasie
    • ograniczenie jakości życia:
      • przez co najmniej 3–6 miesięcy, spowodowane gonartrozą
    • subiektywnie ocenione cierpienie.
  • Kryteria drugorzędne:
    • ograniczenia dystansu chodzenia
    • ograniczenia przy długotrwałym staniu
    • ograniczenia przy wchodzeniu po schodach
    • zaburzenia osi kończyny
    • niestabilność stawu kolanowego
    • ograniczenie siły kończyn
    • trudności z siadaniem, klęczeniem, czynnościami związanymi z higieną
    • niezbędne wsparcie osoby drugiej w codziennych czynnościach
    • trudności w wykonywaniu obowiązków domowych
    • trudności w korzystaniu z transportu
    • ograniczenia w życiu towarzyskim, wykonywaniu pracy i uprawianiu sportu
    • zmniejszenie ryzyka wystąpienia chorób współistniejących (sercowo-naczyniowych).
  • Bezwzględne przeciwwskazania:
    • aktywna infekcja stawu kolanowego.
  • Względne przeciwwskazania:
    • wyraźnie skrócona oczekiwana długość życia z powodu chorób współistniejących
    • bardzo wysoki wskaźnik BMI (≥40).
  • Endoproteza całkowita:
    • w przypadku zaawansowanej artrozy skuteczną długoterminową opcją terapeutyczną jest całkowita endoprotezoplastyka
    • obecnie zabieg jest przeprowadzany na wcześniejszym etapie niż przed laty61
    • w porównaniu z obrazem radiologicznym decydujące znaczenie mają objawy kliniczne
    • po 15 latach u 84–98% pacjentów proteza całkowita jest w stanie nienaruszonym62-63
    • długofalowe wyniki są satysfakcjonujące zarówno pod względem jakości życia, jak i poziomu zadowolenia pacjentów62-63
    • nadal brak konsensusu odnośnie niektórych technik zabiegowych w ramach tej metody4,64
    • powikłania u 5% pacjentów51:
    • działania niepożądane:
      • trudności z przysiadem lub przyklękiem
      • drętwienie poniżej kolana (prawie zawsze uszkodzenie przyśrodkowej gałęzi nerwu udowego)
      •  mechaniczny hałas lub „stukanie” pochodzące ze stawu
    • powikłania:
      • rewizja i wymiana protez
      • młody wiek jest głównym czynnikiem ryzyka konieczności wymiany protez w przyszłości.51,65
  • Artrodeza:
    • wskazania: przy rozległych infekcjach kości lub tkanek miękkich lub niewydolności układu prostowników
    • obecnie rzadko wykonywana.

Fizjoterapia i trening po wszczepieniu protezy całkowitej

  • Pooperacyjny 12-tygodniowy program treningowy pod okiem fizjoterapeuty wykazuje jedynie słabe i krótkotrwałe efekty.66
  • Pooperacyjny trening wyrównujący poprawia równowagę, mobilność i funkcję w porównaniu do ogólnego treningu, który koncentruje się na sprawności.66

Nowe techniki

  • Dostęp małoinwazyjny:
    • ilość utraconej krwi, długość pobytu w szpitalu i dokładność implantacji oceniono pozytywnie.67
  • Metody obrazowania:
    • nawigacja komputerowa pod kontrolą TK i RM
    • większa dokładność w trakcie zabiegu i precyzja w umieszczaniu elementów protetycznych.

Zapobieganie

  • Należy zapobiegać postępowi choroby za pomocą środków opisanych w części Leczenie zachowawcze niefarmakologiczne.
  • Przedoperacyjna:
  • Środki higieny szpitalnej po endoprotezoplastyce:
    • dodatkowa ochrona i kontrola u pacjentów po endoprotezoplastyce skutkuje mniejszą liczbą infekcji.
  • Plastyka więzadła krzyżowego w przypadku zerwania więzadła krzyżowego przedniego zmniejsza ryzyko rozwoju wtórnej gonartrozy.69

Przebieg, powikłania i rokowanie

Przebieg

  • Choroba zwyrodnieniowa stawów często ma zmienny przebieg, czasami z samoistną poprawą zarówno nasilenia objawów, jak i struktury stawu.
  • Poprawa kliniczna i radiologiczna jest również możliwa w przypadku wcześniej postępującej choroby zwyrodnieniowej stawów po redukcji masy ciała i zmniejszeniu obciążenia.

Powikłania

  • Ograniczony poziom aktywności fizycznej.
  • Zakłócony sen z powodu bólu.
  • Ogólne powikłania po zabiegu chirurgicznym:
  • Specyficzne (rzadkie) możliwe powikłania po zabiegu chirurgicznym:
    • zakażenie protezy/zapalenie kości i szpiku
    • poluzowanie protezy
    • niestabilność lub ograniczona ruchomość stawu
    • złamanie okołoprotezowe lub pęknięcie materiału protetycznego
    • ból rzepkowo-udowy.

Rokowanie

  • W dużej mierze zależy od zastosowanych środków terapeutycznych i ewentualnie choroby podstawowej.
  • Leczona i nieleczona choroba zwyrodnieniowa stawu kolanowego zmienia się w przewlekłe schorzenie związane ze zużyciem stawu. 
  • Regularne środki lecznicze i kontrole stanu stawów mogą spowolnić rozwój choroby zwyrodnieniowej i złagodzić objawy.
  • 10–20% pacjentów nie jest lub jest tylko częściowo zadowolonych z rezultatu chirurgicznego leczenia choroby zwyrodnieniowej stawu kolanowego (endoprotezy całkowitej stawu kolanowego).
  • Można oczekiwać, że wytrzymałość 95% endoprotez całkowitych kolan wynosi 10 lat. W przypadku endoprotez jednoprzedziałowych należy spodziewać się wyższego wskaźnika rewizji.
  • Osteotomia korekcyjna:
    • współczynnik konwersji dotyczący endoprotezy całkowitej stawu kolanowego wynosi 10–50% po 10 latach.

Dalsze postępowanie

  • Kontynuacja samodzielnego leczenia.
  • Po leczeniu zabiegowym badanie i okresowa kontrolna kwestii związanych z zabiegiem chirurgicznym, we współpracy z ortopedą.

Informacje dla pacjentów

Edukacja pacjenta

  • O znaczeniu zmniejszenia masy ciała i aktywności fizycznej.17,28,30
  • O możliwościach leczenia zabiegowego i szansach na powodzenie oraz o powikłaniach ogólnych i szczegółowych.

Materiały edukacyjne dla pacjentów

Źródła

Wytyczne

  • Gibbs AJ, Gray B, Wallis JA. et al. Recommendations for the management of hip and knee osteoarthritis: A systematic review of clinical practice guidelines, Osteoarthritis and Cartilage, Volume 31, Issue 10, 2023. PubMed
  • OARSI guidelines for the non-surgical management of knee osteoarthritis. Osteoarthritis and Cartilage 2019; 22: 363-88. www.oarsi.org
  • EULAR recommendations for the non-pharmacological core management of hip and knee osteoarthritis. 2023. Ann Rheum Dis. www.eular.org
  • American College of Rheumatology/Arthritis Foundation Guideline 2019 for the management of osteoarthritis of the hand, hip, and knee. www.rheumatology.org

Piśmiennictwo

  • Jones BQ, Covey CJ, Sineath MH Jr. Nonsurgical Management of Knee Pain in Adults. Am Fam Physician. 2015 Nov 15; 92(10): 875-83. PMID: 26554281 PubMed
  1. Felson DT. Osteoartrhitis of the knee. N Engl J Med 2006; 354: 841-8. PubMed
  2. Dieppe PA, Lohmander LS. Pathogenesis and management of pain in osteoarthritis. Lancet 2005; 365: 965-73. PubMed
  3. Kellgren JH and Lawrence JS: Radiological assessment of osteoarthrosis. Annals of the Rheumatic Diseases 1957; 16: 494-501. PubMed
  4. Gidwani S, Fairbank A. The orthopaedic approach to managing osteoarthritis of the knee. BMJ 2004; 329: 1220-4. PubMed
  5. Andrianakos AA, Kontelis LK, Karamitsos DG, Aslanidis SI, Georgountzos AI, Kaziolas GO, Pantelidou KV, Vafiadou EV, Dantis PC. Prevalence of symptomatic knee, hand, and hip osteoarthritis in Greece. The ESORDIG study. J Rheumatol. 2006; 33(12): 2507-13. PubMed
  6. D’Ambrosia RD. Epidemiology of osteoarthritis. Orthopedics 2005; 28(2): 201–5. www.ncbi.nlm.nih.gov
  7. OECD. Health at a Glance - Europe 2014. Knee replacement surgery 2012. www.keepeek.com
  8. Eurostat Statistics Explained. Surgical operations and procedures statistics. (dostęp 22.01.2024) ec.europa.eu
  9. Guccione AA, Felson DT, Anderson JJ, et al. The effects of specific medical conditions on the functional limitations of elders in the Framingham Study. Am J Public Health 1994; 84: 351-8. www.ncbi.nlm.nih.gov
  10. Felson DT, McLaughlin S, Goggins J, et al. Bone marrow edema and its relation to progression of knee osteoarthritis. Ann Intern Med 2003; 139: 330-6. PubMed
  11. Sharma L, Song J, Felson DT, Cahue S, Shamiyeh E, Dunlop DD. The role of knee alignment in disease progression and functional decline in knee osteoarthritis. JAMA 2001; 286: 188-95. PubMed
  12. Pelletier JP, Martel-Pelletier J, Abramson SB. Osteoarthritis, an inflammatory disease: potential implication for the selection of new therapeutic targets. Arthritis Rheum 2001; 44: 1237-47. PubMed
  13. McAlindon TE, Snow S, Cooper C, Dieppe PA. Radiographic patterns of osteoarthritis of the knee joint in the community: the importance of the patellofemoral joint. Ann Rheum Dis 1992; 51: 844-9. PubMed
  14. Felson DT, Chaisson CE, Hill CL, et al. The association of bone marrow lesions with pain in knee osteoarthritis. Ann Intern Med 2001; 134: 541-9. PubMed
  15. Hill CL, Gale DR, Chaisson CE, et al. Knee effusions, popliteal cysts, and synovial thickening: association with knee pain in osteoarthritis. J Rheumatol 2001; 28: 1330-7. PubMed
  16. Hill CL, Gale DR, Chaisson CE, et al. Periarticular lesions detected on magnetic resonance imaging: prevalence in knees with and without knee symptoms. Arthritis Rheum 2003; 48: 2836-44. PubMed
  17. Messier SP, Loeser RF, Miller GD, Morgan TM, Rejeski WJ, Sevick MA, et al. Exercise and dietary weight loss in overweight and obese older adults with knee osteoarthritis: the arthritis, diet, and activity promotion trial. Arthritis Rheum 2004; 50: 1501-10. PubMed
  18. Hannan MT, Felson DT, Pincus T. Analysis of the discordance between radiographic changes and knee pain in osteoarthritis of the knee. J Rheumatol 2000; 27: 1513-7. PubMed
  19. Altman R, Asch E, Bloch D, et al. Development of criteria for the classification and reporting of osteoarthritis. Arthritis Rheum 1986; 29: 1039-49. PubMed
  20. Walker-Bone K, Javaid K, Arden N, Cooper C. Medical management of osteoarthritis. BMJ 2000; 321: 936-40. British Medical Journal
  21. Dieppe P, Brandt K. What is important in treating osteoarthritis? Whom should we treat and when should we treat them? Rheum Dis Clin North Am 2003; 29: 687-716. PubMed
  22. Fransen M, McConnell S, Harmer AR, et al. Exercise for osteoarthritis of the knee. Cochrane Database Syst Rev. 2015 Jan 9;1:CD004376. The Cochrane Library
  23. Superio-Cabusley E, Ward MM, Lorig KR. Patient education interventions in osteoarthritis and rheumatoid arthritis: a metaanalytic comparison with non-steroidal anti-inflammatory drug treatment. Artritis Care Res 1996;9: 292-301. PubMed
  24. de Rooij M, van der Leeden M, Cheung J, et al. Efficacy of Tailored Exercise Therapy on Physical Functioning in Patients With Knee Osteoarthritis and Comorbidity: A Randomized Controlled Trial. Arthritis Care Res (Hoboken) 2017 ; 69(6): 807-816. pmid:27563831 PubMed
  25. Bjordal JM, Klovning A, Ljunggren AE et al. Short-term efficacy of pharmacotherapeutic interventions in osteoarthritic knee pain: a meta-analysis of randomised placebo-controlled trials. Eur J Pain 2006. www.ncbi.nlm.nih.gov
  26. Derry S, Wiffen PJ, Kalso EA, Bell RF, Aldington D, Phillips T, Gaskell H, Moore RA. Topical analgesics for acute and chronic pain in adults - an overview of Cochrane Reviews. Cochrane Database of Systematic Reviews 2017, Issue 5. Art. No.: CD008609. www.ncbi.nlm.nih.gov
  27. Deyle GD, Henderson NE, Matekel RL, et al. Effectiveness of manual physical therapy and exercise in osteoarthritis of the knee. A randomized, controlled trial. Ann Intern Med 2000; 132: 173-81. Annals of Internal Medicine
  28. Fernandes L, Hagen KB, Bijlsma JW, Andreassen O, Christensen P, Conaghan PG, et al. EULAR recommendations for the non-pharmacological core management of hip and knee osteoarthritis. Annals of the Rheumatic Diseases 2013; 72(7): 1125-35. PubMed
  29. American academy of orthopedic surgeons. Treatment of osteoarthritis of the knee. Stand 2013. www.aaos.org
  30. Hochberg MC, Altman RD, April KT, Benkhalti M, Guyatt G, McGowan J, et al. American College of Rheumatology 2012 recommendations for the use of nonpharmacologic and pharmacologic therapies in osteoarthritis of the hand, hip, and knee. Arthritis Care & Research 2012; 64(4): 465-74. pmid: 22563589 PubMed
  31. Guermazi A, Niu J, Hayashi D, et al. Prevalence of abnormalities in knees detected by MRI in adults without knee osteoarthritis: population based observational study (Framingham Osteoarthritis Study). BMJ 2012; 345: e5339. BMJ (DOI)
  32. Christensen R, Bartels EM, Astrup A, Bliddal H. Effect of weight reduction in obese patients diagnosed with knee osteoarthritis: a systematic review and meta-analysis. Ann Rheum Dis 2007; 66: 433-9. PubMed
  33. Christensen R, Bolvig J, Lund H, Bartels EM, Astrup AV, Hochberg MC, Singh JA, Lohmander S, Bliddal H, Juhl CB. Weight loss for overweight patients with knee or hip osteoarthritis (Protocol). Cochrane Database of Systematic Reviews 2017, Issue 11. Art. No.: CD012526. DOI: 10.1002/14651858.CD012526. onlinelibrary.wiley.com
  34. Jamtvedt G, Dahm KT, Christie A, et al. Physical therapy interventions for patients with osteoarthritis of the knee: an overview of systematic reviews. Phys Ther 2008; 88: 123-36. PubMed
  35. Juhl C, Christensen R, Roos EM, et al. Impact of exercise type and dose on pain and disability in knee osteoarthritis: A systematic review and meta-regression analysis of randomized controlled trials. Arthritis Rheumatol 2014; 66: 622–36. doi: 10.1002/art.38290 DOI
  36. Amin S, Baker K, Niu J, et al. Quadriceps strength and the risk of cartilage loss and symptom progression in knee osteoarthritis. Arthritis Rheum 2009; 60: 189-98. PubMed
  37. Nathanael L, Feehan BS, Gary S, et al. The effectiveness of off-loading knee orthoses in the reduction of pain in medial compartment knee osteoarthritis. J Prosthet Orthot 2012; 24: 39-49. PubMed
  38. McAlindon TE, Bannuru RR, Sullivan MC, et al. OARSI guidelines for the non-surgical management of knee osteoarthritis. Osteoarthritis and Cartilage 2014; 22: 363-88. doi: 10.1016/j.joca.2014.01.003 DOI
  39. Kirkley A, Webster-Bogaert S, Litchfield R, Amendola A, MacDonald S, McCalden R, et al. The effect of bracing on varus gonarthrosis. J Bone Joint Surg 1999; 81: 539-48. PubMed
  40. Hinman RS, Crossley KM, McConnell J, Bennell K. Efficacy of knee tape in the management of osteoarthritis of the knee: blinded randomised controlled trial. BMJ 2003; 327: 135-8. PubMed
  41. Bjordal JM, Ljunggren AE, Klovning A, Slørdal L. Non-steroidal anti-inflammatory drugs, including coxibs, in osteoarthritic knee pain: a meta-analysis of randomised placebo-controlled trials. BMJ 2004; 329: 1317-20. British Medical Journal
  42. Pincus T, Koch GG, Sokka T, et al. A randomized, double-blind, crossover clinical trial of diclofenac plus misoprostol versus acetaminophen in patients with osteoarthritis of the hip or knee. Arthritis Rheum 2001; 44: 1587-98. PubMed
  43. McAlindon TE, LaVaLLEY MP, Harvey WF, et al. Effect om intra-articular triamcinolone vs saline on knee cartilage volumen and pain in patients with knee osteoarthritis. A randomized clinical trial. JAMA 2017; 317: 1967-75. doi:10.1001/jama.2017.5283 DOI
  44. Rother M, Conaghan PG. A randomized, double-blind, phase III trial in moderate osteoarthritis knee pain comparing topical ketoprofen gel with ketoprofen-free gel. JRheumatol 2013; 40: 1742-8. doi: 10.3899/jrheum.130192 DOI
  45. Machado GC, Maher CG, Ferreira PH, et al. Efficacy and safety of paracetamol for spinal pain and osteoarthritis: systematic review and meta-analysis of randomised placebo controlled trials. BMJ 2015; 350: h1225. doi:10.1136/bmj.h1225 DOI
  46. Uthman OA, van der Windt DA, Jordan JL, et al. Exercise for lower limb osteoarthritis: systematic review incorporating trial sequential and network meta-analysis. BMJ 2013; 347: f5555. BMJ (DOI)
  47. Sinusas K. Osteoarthritis: diagnosis and treatment. Am Fam Physician 2012; 85: 49-56. American Family Physician
  48. Raynauld JP, Buckland-Wright C, Ward R, Choquette D, Haraoui B, Martel-Pelletier J, et al. Safety and efficacy of long-term intraarticular steroid injections in osteoarthritis of the knee: a randomized, double-blind, placebo-controlled trial. Arthritis Rheum 2003; 48: 370-7. PubMed
  49. Leopold SS, Redd BB, Warme WJ, Wehrle PA, Pettis PD, Shott S. Corticosteroid compared with hyaluronic acid injections for the treatment of osteoarthritis of the knee. A prospective, randomized trial. J Bone Joint Surg Am 2003; 85-A: 1197-203. www.ncbi.nlm.nih.gov
  50. Cepeda MS, Camargo F, Zea C, Valencia L. Tramadol for osteoarthritis: a systematic review and metaanalysis. J Rheumatol. 2007; 34: 543-55. PubMed
  51. Jacobs W, Anderson P, Limbeek J, Wymenga A. Mobile bearing vs fixed bearing prosthesis for total knee arthroplasty for post-operative functional status in patients with osteoarthritis and rheumatoid arthritis (Cochrane Review). In: The Cochrane Library, issue 2, 2004. The Cochrane Library
  52. Delanois RE, Etcheson JI, Sodhi N et al. Biologic Therapies for the Treatment of Knee Osteoarthritis. J Arthroplasty 2018. pmid:30612835 www.ncbi.nlm.nih.gov
  53. Bennell KL, Hinman RS, Metcalf BR, et al. Efficacy of physiotherapy management of knee joint osteoarthritis: a randomised, double blind, placebo controlled trial. Ann Rheum Dis 2005; 64: 906-12. PubMed
  54. Manheimer E, Cheng K, Linde K, et al. Acupuncture for peripheral joint osteoarthritis. Cochrane Database of Systematic Reviews 2010; 1: CD001977. doi:10.1002/14651858.CD001977.pub2 DOI
  55. Siemieniuk RAC, Agoritsas T, Brignardelle-Peterseen R, et al. Arthroscopic surgery for degenerative knee arthritis and meniscal tears: a clinical practice guideline. BMJ 2017. www.bmj.com
  56. Brouwer RW, Huizinga MR, Duivenvoorden T, van Raaij TM, Verhagen AP, Bierma-Zeinstra SMA, Verhaar JAN. Osteotomy for treating knee osteoarthritis. Cochrane Database of Systematic Reviews 2014, Issue 12. Art. No.: CD004019. DOI: 10.1002/14651858.CD004019.pub4. onlinelibrary.wiley.com
  57. Naudie D, Bourne RB, Rorabeck CH, Bourne TJ. The install award. Survivorship of the high tibial valgus osteotomy. A 10- to -22-year follow up study. Clin Orthop 1999; 367: 18-27. PubMed
  58. Billings A, Scott DF, Camargo MP, Hofmann AA. High tibial osteotomy with a calibrated osteotomy guide, rigid internal fixation, and early motion. Long-term follow-up. J Bone Joint Surg Am 2000; 82-A: 70-9. www.ncbi.nlm.nih.gov
  59. Murray DW, Goodfellow JW, O'Connor JJ. The Oxford medial unicompartmental arthroplasty: a ten-year survival study. J Bone Joint Surg Br 1998; 80-B: 983-9. www.ncbi.nlm.nih.gov
  60. Svard UC, Price AJ. Oxford medial unicompartmental knee arthroplasty. A survival analysis of an independent series. J Bone Joint Surg Br 2001; 83-B: 191-4. www.ncbi.nlm.nih.gov
  61. Brown A. The Oxford unicompartmental knee replacement for osteoarthritis. Issues Emerg Health Technol 2001; 23: 1-4. PubMed
  62. Gidwani S, Tauro B, Whitehouse S, Newman JH. Do patients need to earn total knee arthroplasty? J Arthroplasty 2003; 18: 199-203. PubMed
  63. Ritter MA, Berend ME, Meding JB, Keating EM, Faris PM, Crites B. Long-term follow-up of anatomic graduated components posterior cruciate-retaining total knee replacement. Clin Orthop 2001; 388: 51-7. PubMed
  64. Khaw FM, Kirk LM, Gregg PJ. Survival analysis of cemented press-fit condylar total knee arthroplasty. J Arthroplasty 2001; 16: 161-7. PubMed
  65. Kane RL, Saleh KJ, Wilt TJ, Bershadsky B, Cross WW III, MacDonald RM, et al. Total knee replacement. Rockville, MD: Agency for Healthcare Research and Quality, 2003. (Evidence report/technology assessment No 86.)
  66. Minns Lowe CJ, Barker KL, Dewey M, Sackley CM. Effectiveness of physiotherapy exercise after knee arthroplasty for osteoarthritis: systematic review and meta-analysis of randomised controlled trials. BMJ 2007; 335: 812. British Medical Journal
  67. Tria AJ Jr, Coon Tm. Minimal incision total knee arthroplasty: early experience. Clin Orthop 2003; 416: 185-90. PubMed
  68. Møller AM, Villebro N, Pedersen T, et al. Effect of preoperative smoking intervention on postoperative complications: a randomised clinical trial. Lancet 2002; 359: 114-7. PubMed
  69. Ajuied A, Wong F, Smith C, et al. Anterior cruciate ligament injury and radiologic progression of knee osteoarthritis: a systematic review and meta-analysis. Am J Sports Med. 2014;42(9): 2242-52. PubMed

Opracowanie

  • Natalia Jagiełła (recenzent)
  • Adam Windak (redaktor)
  • Lino Witte (recenzent/redaktor)

 

M17; M170 Pierwotna; M171 Inne; M172; M173; M174 Inna; M175 Inna; M179 Nieokreślona
osteoartrose; gonartrose; kneartrose; artrose, kne; glukosamin; kneleddsartrose; artrose; Kniegelenksarthrose
Gonartroza; Artroza udowo-rzepkowa; Zmiany zwyrodnieniowe stawu kolanowego; Choroba zwyrodnieniowa stawu kolanowego; Artroza zarzepkowa; Skala Kellgrena-Lawrence’a; Osteofity; Choroba stawów; Zniszczenie stawu kolanowego; Zużycie stawu kolanowego; Geody; Ból stawu kolanowego; Ból kolana
Artroza stawu kolanowego
document-disease document-nav document-tools document-theme
Definicja: Choroba zwyrodnieniowa stawu kolanowego (gonartroza) jest terminem stosowanym do opisania zmian zwyrodnieniowych stawu kolanowego. Epidemiologia: Chorobowość wykrywana w badaniu radiologicznym wynosi >20%, z czego tylko 10–15% pacjentów ma objawy.
Ortopedia/Chirurgia urazowa
Artroza stawu kolanowego
/link/17713d9ff7d84975b7c09f54e2f7cd4f.aspx
/link/17713d9ff7d84975b7c09f54e2f7cd4f.aspx
artroza-stawu-kolanowego
SiteDisease
Artroza stawu kolanowego
K.Reinhardt@gesinform.de
live.com#we.wiszniewska@gmail.com
pl
pl
pl