Definicja: Endometrioza to skupiska komórek endometrialnych poza jamą macicy. Przyczyna nie jest znana.
Epidemiologia: Szacuje się, że w krajach o wysokim standardzie społeczno–ekonomicznym dotyczy 6–11% wszystkich kobiet.
Objawy: Charakterystyczne objawy to bolesne miesiączkowanie, dyzuria, dyschezja (utrudnione wypróżnianie), dyspareunia i niepłodność.
Badanie fizykalne: W wielu przypadkach badanie ginekologiczne nie wykazuje odchyleń od stanu prawidłowego. Podejrzenie choroby mogą sugerować następujące objawy: wrażliwość na dotyk macicy lub przydatków, małe i bolesne guzki w zatoce Douglasa, stany związane z obecnością masy w przydatkach, jak również niebieskawe guzy na szyjce macicy i w pochwie.
Diagnostyka: Objawy przedmiotowe,diagnostyka obrazowa (ultrasonografia przezpochwowa lub RM, w zależności od lokalizacji). Laparoskopia z badaniem histopatologicznym jest zazwyczaj wymagana do postawienia ostatecznego rozpoznania.
Leczenie: Brak leczenia przyczynowego. Pacjentki bezobjawowe zazwyczaj nie wymagają leczenia. W leczeniu farmakologicznym stosuje się przede wszystkim gestageny. W leczeniu drugiego rzutu można zastosować złożone doustne środki antykoncepcyjne lub analogi GnRH. Wspomagająco leczenie niefarmakologiczne, w razie potrzeby przeciwbólowe z zastosowaniem leków z grupy NLPZ. Chirurgiczna resekcja ognisk endometriozy po dokładnej ocenie wskazania.
Informacje ogólne
Definicja
Endometrioza to występowanie poza jamą macicy (cavum uteri) skupisk komórek endometrialnych składających się z komórek gruczołowych endometrioidalnych i/lub komórek zrębu.
endometrioza głęboko naciekająca (DIE): infestacja przegrody odbytniczo–pochwowej (septum rectovaginale), sklepienia pochwy (fornix vaginae), przestrzeni zaotrzewnowej (ściana miednicy, przymacicze), jak również jelit, moczowodu i pęcherza moczowego.
Epidemiologia
Endometrioza występuje u kobiet w wieku rozrodczym i nierzadko rozpoczyna się już na początku okresu dojrzewania; choroba jest prawdopodobnie znacznie niedodiagnozowana.4
Od wystąpienia pierwszych objawów do postawienia prawidłowego rozpoznania mija średnio 7–11 lat.5
Chorobowość
Częstość występowania w populacji ogólnej szacuje się na 6–11% wszystkich kobiet.6-7
Zapadalność jest coraz większa. Przypisuje się to m.in. następującym przyczynom:
częstsza rozpoznawalność dzięki lepszym możliwościom diagnostycznym
późniejszy wiek zachodzenia w ciążę, mniejsza liczba rodzonych dzieci.
Etiologia i patogeneza
Przyczyna endometriozy jest nieznana.
Pewną rolę wydają się odgrywać czynniki genetyczne.5
Do rozwoju endometriozy predysponują nieprawidłowości macicy.
Choroba może być również związana ze środowiskowymi czynnikami ryzyka, takimi jak np. dioksyny i estrogen.
Endometrioza jest chorobą estrogenozależną.4 Z tego też powodu nie można jej wykryć przed okresem dojrzewania, ale może pojawić się już przed pierwszą miesiączką.
Krwawienie do jamy brzusznej wywołuje miejscowe reakcje zapalne, co u niektórych kobiet może prowadzić do powstania zrostów.8
Objawy i patologia
Endometrioza objawia się w postaci czerwonych, białych i czarnych lub pigmentowanych i niepigmentowanych (atypowych) ognisk na otrzewnej. Ogniska czerwone i niepigmentowane są uważane za wczesne, szczególnie aktywne przejawy endometriozy.
W obrębie jajników mogą powstawać torbiele z lepką, ciemną zawartością (guzy endometrialne, tzw. „torbiele czekoladowe”).
W zaawansowanej endometriozie pojawiają się rozległe zrosty i zmiany w anatomii miednicy.
Niepłodność ma jednak wieloczynnikowe podłoże i nie można jej przypisać wyłącznie zrostom miednicy.9
Jeżeli drobne, bezobjawowe nieprawidłowości zostaną przypadkowo wykryte podczas badania, ryzyko, że z czasem staną się one przyczyną bólu, jest raczej niewielkie.
Różne teorie na temat patogenezy
Hipoteza implantacji
Wskutek wstecznego krwawienia miesiączkowego komórki endometrium migrują do obcego dla nich środowiska.
Nienaruszona tkanka endometrialna spływa podczas miesiączki z powrotem przez jajowody do jamy brzusznej i osadza się w otrzewnej.10
U większości kobiet można wykryć miesiączkę wsteczną, jednak nie zawsze występuje endometrioza.
U kobiet z endometriozą komórki endometrium wykazują zmienione właściwości: są bardziej podatne na implantację, proliferację, inwazję i przerzuty do innych tkanek niż prawidłowe komórki endometrium.
Możliwe jest również przenoszenie komórek poprzez limfę i krew, jak również jatrogenne rozprzestrzenianie się komórek.
Metaplazja pierwotnej otrzewnej
Zarówno otrzewna, jak i endometrium wywodzą się z celomy.
Endometrioza może występować również u kobiet bez macicy, co potwierdza tę teorię.
Dysfunkcje immunologiczne
Uważa się, że w patogenezie endometriozy bierze udział układ immunologiczny.11
Autonomiczne ogniska endometriozy
Zmiany endometrialne wykazują wysoką biosyntezę estradiolu przy równoczesnej niskiej inaktywacji estradiolu. Z powodu tej autonomicznej produkcji estradiolu w zmianach, skuteczność leczenia mającego na celu zahamowanie produkcji estrogenów w jajnikach (np. hormonalne środki antykoncepcyjne, agoniści GnRH) jest niekiedy ograniczona.
Endometrioza jest często zlokalizowana w miednicy mniejszej, ale może występować w otrzewnej całej jamy brzusznej.
W obrębie jajników mogą tworzyć się torbiele endometrialne.
Endometrioza głęboko naciekająca (DIE) często występuje w następujących lokalizacjach:
przegroda odbytniczo–pochwowa
odbytnica lub okrężnica esowata
pochwa
pęcherz moczowy
więzadło obłe i więzadła krzyżowo–maciczne.
Lokalizacja poza miednicą mniejszą jest stosunkowo rzadka (10–15% przypadków).
Prostnica i esica, pęcherz moczowy, otrzewna przepony, wyrostek robaczkowy, pępek.
Niezwykle rzadko może dojść również do infestacji śledziony, płuc, mózgu czy układu kostnego.
Zdarzają się również ogniska endometriozy w bliznach: po cięciu cesarskim (sectio caesarea), histerektomii, pęknięciu krocza lub nacięciu krocza przy porodzie.
Czynniki ryzyka
Predyspozycje genetyczne: ryzyko wystąpienia endometriozy wzrasta 6– lub 7–krotnie, jeśli matka lub siostra pacjentki również chorują.5,12-13
Nieprawidłowości anatomiczne macicy.
Wczesna pierwsza miesiączka, późna menopauza.
Późna pierwsza ciąża.
ICD–10
N80 Gruczolistość.
N80.0 Gruczolistość mięśnia macicy.
N80.1 Gruczolistość jajnika.
N80.2 Gruczolistość jajowodu.
N80.3 Gruczolistość otrzewnej miednicy.
N80.4 Gruczolistość zagłębienia odbytniczo–pochwowego i pochwy.
N80.5 Gruczolistość jelita.
N80.6 Gruczolistość w bliźnie skórnej.
N80.8 Inna gruczolistość o innej lokalizacji.
N80.9 Gruczolistość, nieokreślona.
Diagnostyka
Kryteria diagnostyczne
Podejrzenie rozpoznania stawia się na podstawie wywiadu lekarskiego
Laparaskopia potwierdza rozpoznanie. Biopsja z badaniem histologicznym może służyć potwierdzeniu rozpoznania i jest zalecana w przypadku podejrzeń śródoperacyjnych.
Jeżeli chorobą jest objęta zatoka Douglasa lub więzadła krzyżowo–maciczne, dochodzi do ciężkiej cyklicznej lub przewlekłej dyspareunii. Występuje ona również przy adenomiozie.
Uczucie ucisku w podbrzuszu może świadczyć zarówno o adenomiozie, jak i torbielach endometrialnych.
Jeżeli guz endometrialny pęknie samoistnie, może to wywołać ostry ból podbrzusza. Jest to jednak bardzo rzadkie ze względu na grubość ściany torbieli.
Nasilenie bólu jest bardzo różne.
Co 5 pacjentka nie ma objawów. Rozprzestrzenianie się zmian endometrialnych nie koreluje z nasileniem objawów.
Krwawienie i reakcje zapalne w narządach objętych chorobą wywołują objawy specyficzne dla danego narządu.3,17
Endometrioza jelita objawia się bólem i zaburzeniami defekacji; może wystąpić krwawienie z odbytu, jeśli endometrioza rozrasta się przez ścianę jelita.
Endometrioza pęcherza moczowego może prowadzić do zaburzeń czynnościowych w opróżnianiu pęcherza i wystąpienia objawów przypominających zapalenie pęcherza moczowego.
Endometrioza może być związana z zaburzeniami płodności, zwłaszcza w przypadku infestacji przydatków.
U 6–15% niepłodnych par jedyną wykrywalną patologią jest endometrioza u kobiety.
Sposób, w jaki endometrioza prowadzi do bezpłodności lub istnienie związku przyczynowego nie zostały jeszcze wyjaśnione.
Badania uzupełniające w praktyce lekarza rodzinnego
Rutynowe badania krwi w celu wykluczenia ewentualnych rozpoznań różnicowych: Hb, CRP.
Nie zaleca się oznaczania CA 125 lub innych markerów nowotworowych w celu diagnostycznym.
USG jamy brzusznej
w przypadku podejrzenia endometriozy głęboko naciekającej lub endometriozy jajników
w przypadku endometriozy jelita: wykluczenie niemego klinicznie wodonercza.
Diagnostyka w gabinecie ginekologicznym
Badanie fizykalne
W wielu przypadkach badanie ginekologiczne nie wykazuje odchyleń. Konkretną wskazówkę mogą jednak stanowić następujące wyniki badania:
wrażliwość macicy lub przydatków na dotyk
małe i bolesne guzki za macicą/w zatoce Douglasa
stany związane z obecnością masy w lub na przydatkach
niebieskawe guzy na szyjce macicy i w pochwie.
Badanie ultrasonograficzne
Przezpochwowe badanie ultrasonograficzne może być wykorzystane do uwidocznienia endometriozy jajników, jednak USG nie jest zalecanym badaniem w celu diagnostyki endometriozy otrzewnowej.3,18-19
Badanie ultrasonograficzne może wykryć guzy endometrialne, „całujące się” jajniki (zrosty pomiędzy jajnikami) oraz zmiany w pęcherzu moczowym i ścianie jelit.
Adenomiozę macicy rozpoznaje się przede wszystkim na podstawie przezpochwowego badania ultrasonograficznego, ewentualnie RM.
Laparoskopia z badaniem histopatologicznym
Jeżeli jest to możliwe, należy wykonać histopatologiczne potwierdzenie rozpoznania, w miarę możliwości w ramach laparoskopii.
Na otrzewnej w miednicy mniejszej mogą być widoczne pojedyncze zmiany.
Endometrioza głęboko naciekająca i adenomioza nie zawsze mogą zostać wykryte za pomocą laparoskopii.
W wykryciu głęboko naciekającej endometriozy pomocne może okazać się badanie RM.
W przypadku adenomiozy macicy wykrytej w badaniach obrazowych, biopsja nie jest zalecana ze względu na niską czułość i swoistość.
Laparotomia powinna być stosowana w celu potwierdzenia rozpoznania tylko w wyjątkowych przypadkach zaawansowanej choroby z zajęciem jelita lub wyraźnymi zrostami.
Badania radiologiczne
Rezonans magnetyczny (RM) jest badaniem uzupełniającym w sytuacji, gdy badania ultrasonograficzne i laparoskopowe okazują się wystarczające.
RM może wykryć adenomiozę macicy, jak również zmiany endometrialne od wielkości 3–5 mm, niezależnie od ich lokalizacji.
Wskazania do skierowania do specjalisty
W przypadku podejrzenia endometriozy: skierowanie do ginekologa.
Dodatkowo
w przypadku przewlekłego, opornego na leczenie bólu: skierowanie na terapię bólu
w przypadku współistniejących zaburzeń psychicznych: skierowanie do psychiatry, psychoterapia.
Wskazaniem do leczenia są objawy – endometrioza bezobjawowa nie wymaga leczenia.
Planowanie leczenia w przypadku endometriozy jajnika lub jajowodu (guz endometrialny)
uwzględnienie czynności jajników
w razie potrzeby oznaczenie hormonu antymüllerowskiego jako markera rezerwy jajnikowej.
Dostępne są farmakoterapie i leczenie chirurgiczne.
W przypadku bezpłodności można wdrożyć leczenie z zakresu medycyny reprodukcyjnej.
W razie potrzeby jednoczesna psychoterapia, jak również poradnictwo seksuologiczne wydają się być skuteczne i powinny być rozważone na wczesnym etapie.
Jako substancję pierwszego rzutu należy zastosować odpowiedni gestagen (np. dienogest)
Dwuskładnikowe tabletki antykoncepcyjne zawierające dienogest powinny być lekami pierwszego rzutu w przypadku leczenia bólu przewlekłego związanego z endometriozą.
Leczenie drugiego rzutu
Inne gestageny, w tym do stosowania miejscowego.
Złożone doustne środki antykoncepcyjne (stosowanie poza zarejestrowanymi wskazaniami, off–label).
Analogi GnRH
Powinny zostać uzupełnione terapią wspomagającą (terapia add–back) z odpowiednią kombinacją estrogenowo–gestagenową.
Przed rozpoczęciem leczenia drugiego rzutu należy rozważyć ponowną ocenę w ośrodku specjalizującym się w leczeniu pacjentek z endometriozą.
Profilaktyka nawrotów endometriozy jajowodu lub jajnika (guz endometrialny)
W razie konieczności długoterminowa ogólnoustrojowa terapia hormonalna, najlepiej preparatem łączonym o działaniu antykoncepcyjnym.
Skuteczność
Terapia hormonalna ma na celu zmniejszenie produkcji estrogenów i progesteronu w organizmie, w celu wywołania braku miesiączki. W przypadku endometrium zanikowego istniejąca endometrioza także przestaje być aktywna.
Zmniejszenie dolegliwości związanych z endometriozą można osiągnąć stosując gestageny, doustne środki antykoncepcyjne (w sposób ciągły) lub analogi GnRH. Gestageny są na pierwszym miejscu ze względu na stosunkowo korzystny stosunek skuteczności do potencjalnego ryzyka i działań niepożądanych.
Dotychczas brak dowodów na poprawę płodności poprzez stosowanie odpowiednich leków.27
Terapia hormonalna jest zwykle stosowana przez okres 3–6 miesięcy.
Jeżeli nie ma przeciwwskazań, leczenie można kontynuować przez kilka lat. Może to być szczególnie ważne przy braku możliwości leczenia chirurgicznego.
Analogi GnRH nie powinny być przyjmowane jako jedyne postępowanie przez okres dłuższy niż 6 miesięcy ze względu na możliwe skutki niedoboru estrogenów.
Nieskuteczność leczenia
Jeżeli objawy nie ulegają złagodzeniu, powodem może być brak rekcji endometriozy na leczenie hormonalne, np. z powodu rozległego włóknienia.
Alternatywnie, wykryta endometrioza może być rozpoznaniem przypadkowym i nie mieć związku z występującymi objawami.
W takim przypadku należy zweryfikować rozpoznanie.
Progestageny prowadzą do zaniku ognisk endometriozy. Dzięki korzystnemu profilowi działań niepożądanych mogą być stosowane długotrwale lub profilaktycznie.
Pooperacyjne założenie wkładki domacicznej uwalniającej lewonorgestrel nie zapobiega jednak nawrotom.28
Ciągłe przyjmowanie dienogestu doustnie w porównaniu z analogiem GnRH wydaje się być jednakowo skuteczne i zapewnia pacjentkom korzyści w zakresie tolerancji klinicznej.29 Działanie utrzymuje się do 24 tygodni po odstawieniu preparatu.30
Jeśli estradiol jest produkowany w autonomicznych ogniskach endometriozy, efekt może być słabszy od oczekiwanego. 3 na 4 kobiety z endometriozą doświadczają zadowalającego efektu leczenia.31
Możliwe działania niepożądane: krwawienia międzymiesiączkowe, nudności, zatrzymanie płynów, trądzik, depresja, tkliwość piersi.
Preparaty łączone
Są lekami pierwszego wyboru w łagodzeniu bólu u pacjentek z endometriozą.
W przypadku endometriozy dwuskładnikowe środki antykoncepcyjne działają przeciwbólowo26,32 poprzez zapobieganie owulacji i spowodowanie braku miesiączki.
Należy dążyć do długotrwałego podawania leku, aby uzyskać jak najmniejsze krwawienia międzymiesiączkowe.
Nawroty często występują po przerwaniu leczenia. Terapia może być wznowiona w każdej chwili.
W przypadku nawracających dolegliwości należy wdrożyć farmakoterapię przed ponownym leczeniem chirurgicznym, chyba że istnieją pilne wskazania do operacji (np. destrukcja narządów).
W okresie dojrzewania leczenie zachowawcze powinno być terapią pierwszego rzutu w przypadku podejrzenia endometriozy.
Endometrioza głęboko naciekająca
U pacjentek objawowych z głęboko naciekającą endometriozą należy podjąć próbę całkowitej resekcji, jeżeli spodziewane korzyści wynikające ze zmniejszenia bólu przeważają nad możliwymi powikłaniami wynikającymi z ewentualnego upośledzenia funkcji narządu (np. seksualność, funkcja pęcherza i jelit, zaburzenia sensoryczne i motoryczne).
Endometrioza przegrody odbytniczo–pochwowej lub pochwy
bezobjawowa bez aktualnie przewidywalnych istotnych przedmiotowo powikłań (np. zastój moczu): brak potrzeby leczenia.
Adenomioza macicy
Resekcja torbielowatej lub ogniskowej adenomiozy macicy może zostać wykonana w celu kontroli bólu i krwotoków.
Można zalecić histerektomię, jeżeli planowanie rodziny zostało zakończone, a objawy są charakterystyczne.
Endometrioza otrzewnowa
W przypadku śródoperacyjnego rozpoznania objawowej endometriozy otrzewnowej należy podjąć próbę pierwotnego, całkowitego usunięcia ognisk endometrialnych.
Nie należy wykonywać planowej laparoskopii typu second look (laparoskopii kontrolnej w celu oceny leczenia).
Ogniska endometriozy w bliznach skórnych
Usunięcie chirurgiczne prowadzi do kontroli objawów i jest terapią z wyboru.
Guz endometrialny wymaga indywidualnego podejścia.
Argumenty przemawiające za przeprowadzeniem zabiegu chirurgicznego:
występowanie objawów
nienaruszona rezerwa jajnikowa
jednostronna infestacja
podejrzenie nowotworu złośliwego.
Argumenty przemawiające za pierwotnym wspomaganym rozrodem w przypadku starania się o dziecko:
brak objawów
bezpłodność
starszy wiek pacjentki
już zmniejszona rezerwa jajnikowa
infestacja obu jajników
nawroty.
Skuteczność
Złagodzenie (tymczasowe) objawów dzięki operacji laparoskopowej
U nawet 75% kobiet objawy nawracają w ciągu 2 lat.34
Pozytywny wpływ na jakość życia pacjentek ze względu na działanie przeciwbólowe.17,35
W przypadku zaawansowanej endometriozy, szanse na poczęcie po leczeniu chirurgicznym mogą wzrosnąć (patrz niżej).
Dostępne są różne metody leczenia.
W przypadku guza endometrialnego, resekcja torbieli wraz z całkowitym mieszkiem torbieli jest wskazana i absolutnie preferowana w stosunku do drenażu lub koagulacji.36
Laparotomia jest wskazana tylko wtedy, gdy leczenie laparoskopowe nie jest możliwe.
Radykalne usunięcie macicy i obu jajowodów jest wskazane tylko u kobiet, które zbliżają się do menopauzy lub z bardzo ciężkimi dolegliwościami.
Pooperacyjna terapia hormonalna zmniejsza dyskomfort i odsetek nawrotów.
Istnieją dowody skuteczności dienogestu, doustnych środków antykoncepcyjnych i analogów GnRH.
Podawanie analogów GnRH przez 6 miesięcy zmniejszało odsetki nawrotów skuteczniej niż leczenie 3–miesięczne.
W przypadku stwierdzonej endometriozy i pragnienia posiadania dzieci, należy odpowiednio wcześnie zasięgnąć porady w specjalistycznym ośrodku.
W przypadku starania się o dziecko zabieg chirurgiczny może zwiększyć płodność nawet w przypadku endometriozy łagodnej lub powierzchownej.37
Farmakoterapia w przypadku bezpłodności
Farmakoterapia endometriozy nie jest zalecana jako jedyna metoda leczenia niepłodności.
Dopasowana do endometriozy terapia hormonalna nie przynosi lepszych rezultatów niż placebo lub brak leczenia.38
Zabieg chirurgiczny
Ogniska endometriozy otrzewnowej powinny być usuwane chirurgicznie w celu poprawy płodności.
Endometrioza jajowodu i jajnika (guz endometrialny)39
w leczeniu pierwotnym kobiet starających się o dziecko, całkowita resekcja guza endometrialnego wiąże się z wyższym odsetkiem ciąż w porównaniu z fenestracją jajnika i jest lepsza od leczenia farmakologicznego w zakresie kontroli objawów i zapobiegania nawrotom
usunięciu guzów endometrialnych zawsze towarzyszy zmniejszenie rezerwy jajnikowej
zwiększone ryzyko całkowitej utraty płodności przy powtórnych zabiegach chirurgicznych.
Rozród wspomagany
W nawracających przypadkach zalecany jest rozród wspomagany, który jest preferowany w stosunku do powtórnych zabiegów chirurgicznych endometriozy (patrz również leczenie chirurgiczne).
Stosowane są:
zapłodnienie in vitro (in vitro fertilisation – IVF)
Endometrioza może pojawić się już w okresie dojrzewania, ale często rozwija się u kobiet po 20. roku życia.
Od 30. roku życia często obserwuje się nasilenie dolegliwości.
Objawy ulegają złagodzeniu zazwyczaj po menopauzie.
Podczas ciąży i braku miesiączki związanym z laktacją można zaobserwować regresję endometriozy.
Stosowanie hormonalnych środków antykoncepcyjnych zmniejsza ryzyko wystąpienia endometriozy; efekt ochronny utrzymuje się do 1 roku po zakończeniu leczenia.
Ze względu na dużą częstość nawrotów, często konieczne są powtórne zabiegi chirurgiczne lub stosowanie farmakoterapii.
Choroba jest uważana za przewlekłą i nawracającą.
U 20–50% pacjentek nawrót występuje w ciągu 5 lat po leczeniu farmakologicznym lub chirurgicznym.
U kobiet z endometriozą zwiększa się ryzyko nowotworów jajnika. Dominują nowotwory jasnokomórkowe jajnika (clear cell carcinoma – CCC), endometrioidalne (endometrioid carcinoma – EC) i surowicze o niskiej złośliwości (low-grade serous carcinoma – LGSC).40
Niektóre ze znanych już czynników etiologicznych nowotworu jajnika i endometriozy są takie same40
uszkodzenie nabłonka jajnika
przewlekłe zapalenie
zwiększone stężenie gonadotropin
nadmiar androgenów z niedoborem progesteronu
czynniki epigenetyczne.
W rzadkich przypadkach na podłożu endometriozy może rozwinąć się nowotwór złośliwy.
Rokowanie
Pod kątem histopatologicznym choroba ma charakter łagodny.
W większości przypadków istniejące objawy można złagodzić za pomocą terapii hormonalnej lub zabiegu chirurgicznego.
Nawroty są jednak dość częste. Nie można im bezpiecznie zapobiec za pomocą farmakoterapii.
U nielicznych kobiet dolegliwości utrzymują się jeszcze po menopauzie.
Dalsze postępowanie
Skuteczność leczenia należy ocenić po 2–3 miesiącach od rozpoczęcia terapii i zbadać pacjentkę pod kątem ewentualnych działań niepożądanych.
W razie nieskuteczności leczenia należy je przerwać i wdrożyć inne.
W przypadku charakterystycznych objawów lub przewlekłego bólu istnieje często potrzeba wdrożenia rehabilitacji. Należy to ustalić i w razie potrzeby rozpocząć leczenie uzupełniające lub rehabilitację.
Informacje dla pacjentów
Edukacja pacjenta
O przyczynach, leczeniu i rokowaniu endometriozy.
Przypuszczalnie dolegliwości znikają wraz z menopauzą.
Rekomendacje Polskiego Towarzystwa Ginekologów i Położników dotyczące postępowania w przypadku kobiet z endometriozą. ptgin.pl
Piśmiennictwo
Rogers P.A.W.,D´Hoodghe T.M., Fazleabas A., Gargett C., Guidice L., Montgomery G. et al. Priorities for endometriosis research Recommendations from an International Consensus Workshop, Reprod Sci 2009, 16: 335-46, PubMed
Mehedintu C.1, Plotogea M.N.1, Ionescu S. Endometriosis still a challenge, J Med Life 2014, 15;7(3): 349-57, pmid:25408753, PubMed
Greene A.D., Lang S.A., Kendziorski J.A. Endometriosis: Where are We and Where are We Going? Reproduction 2016, 152(3): 63-78, doi:10.1530/REP-16-0052, DOI
Dessole M., Melis G. B., Angioni S. Endometriosis in Adolescence, Obstet Gynecol Int. 2012, 2012: 869191, PMID: 23093966, PubMed
Fassbender A., Burney R.O., Dorien F.O., et al. Update on Biomarkers for the Detection of Endometriosis, Biomed Res Int. 2015, doi:10.1155/2015/130854, DOI
Buck Louis G.M., Hediger M.L., Peterson C.M., Croughan M., Sundaram R., Stanford J., Chen Z., Fujimoto V.Y., Varner M.W., Trumble A., Giudice L.C., ENDO Study Working Group. Incidence of endometriosis by study population and diagnostikc method: the ENDO-study, Fertil Steril., 2011 Aug, 96(2): 360-5, PubMed
Fagervold B., Jenssen M., Hummelshoj L., Moen M.H. Life after a diagnosis with endometriosis - a 15 years follow-up study, Acta Obstet Gynecol Scand, 2009, 88(8): 914-9, PMID: 19568961, PubMed
Somigliana E., Vigano P., Benaglia L., Busnelli A., Vercellini P., Fedele L. Adhesion prevention in endometriosis: a neglected critical challenge, J Minim Invasive Gynecol. 2012 Jul-Aug, 19(4): 415-21, Review. PubMed PMID: 22575862, PubMed
Barnhart K.T., Dunsmoor-Su R., Coutifaris C. Effect of endometriosis on in-vitro fertilisation, Fertil Steril 2002, 77: 1148-55. PubMed
Leibovic D.I., Mueller M.D., Taylor R.N. Immunobiology of endometriosis, Fertil Steril 2001, 75: 1-10, PubMed
Nouri K., Ott J., Krupitz B., Huber J.C., Wenzl R. Family incidence of endometriosis in first-, second-, and third-degree relatives: case-control study, Reprod Biol Endocrinol. 11.07.2010, 8:85, PMID: 20618992, PubMed
Stefansson H., Geirsson R.T., Steinthorsdottir V., et al. Genetic factors contribute to the risk of developing endometriosis. Hum Reprod 2002, 17: 555-9, PubMed
Szyłło K. Kwestionariusz badania przesiewowego w kierunku endometriozy dla lekarzy rodzinnych. Ginekologia i Perinatologia Praktyczna 2016, 1(1): 34-7, journals.viamedica.pl
Stratton P., Berkley K.J. Chronic pelvic pain and endometriosis: translational evidence of the relationship and implications, Hum Reprod Update, 2011May-Jun, 17(3): 327-46, Review.PMID: 21106492, PubMed
Brown J., Farquhar C. Endometriosis: an overview of Cochrane Reviews, Cochrane Database Syst Rev. 10.03.2014, 3:CD009590, doi: 10.1002/14651858.CD009590.pub2, DOI
Mairona A., Incandela D., Giambanco L., Alio W., Alio L. Ultrasound diagnosis of pelvic endometriosis, Journal of Endometriosis 2011, vol 13(2): 105-19, www.semanticscholar.org
Chamié L.P., Blasbalg R., Pereira R.M., Warmbrand G., Serafini P.C. Findings of pelvic endometriosis at transvaginal US, MR imaging, and laparoscopy, Radiographics. 2011 Jul-Aug ,31(4): E77-100, PMID 21768230, www.ncbi.nlm.nih.gov
Olive D.A., Pritts E.A. The treatment of endometriosis: a review of the evidence, Ann NY Acad Sci 2001, 955: 360-7, PubMed
Brown J., Crawford T.J., Allen C., Hopewell S., Prentice A. Nonsteroidal anti-inflammatory drugs for pain in women with endometriosis, Cochrane Database of Systematic Reviews 2017, Issue 1. Art. No.: CD004753, DOI: 10.1002/14651858.CD004753.pub4, onlinelibrary.wiley.com
Marjoribanks J., Ayeleke R.O., Farquhar C., et al. Nonsteroidal anti-inflammatory drugs for dysmenorrhoea, Cochrane Database Syst Rev 2015, 30;7:CD001751: 7, doi:10.1002/14651858.CD001751, DOI
Vercellini P., Eskenazi B., Consonni D., Somigliana E., Parazzini F., Abbiati A., Fedele L. Oral contraceptives and risk of endometriosis: a systematic review and meta-analysis, Hum Reprod Update. 2011 Mar-Apr, 17(2):159-70, ReviewPMID: 20833638, PubMed
Vercellini P., Somigliana E., Viganò P., Abbiati A., Barbara G., Crosignani PG.Endometriosis: current therapies and new pharmacological developments, Drugs 2009, 69(6): 649-75, Review PMID:19405548, PubMed
Brown J., Farquhar C. An overview of treatments for endometriosis, JAMA, 20.01.2015, 313(3): 296-7, doi: 10.1001/jama.2014.17119, DOI
Hickey M., Ballard K., Farquhar C. Endometriosis, BMJ, 19.03.2014, 348:g1752, doi: 10.1136/bmj.g1752, DOI
Attar E., Tokunaga H., Imir G., Yilmaz M. B., Redwine D., Putman M., Bulun I.B. Prostaglandin E2 via steroidgenetic factor-1 coordinately regulates necessary for estrogen synthesis in endometriosis, J Clin Endocrinol Metab 2009 February, 94(2): 623-31, PubMed
Chen Y.J., Hsu T.F., Huang B.S., et al. Postoperative maintenance levonorgestrel-releasing intrauterine system and endometrioma recurrence: a randomized controlled study, Am J Obstet Gynecol 2017, 216: 582.e1-582.e9, pmid:28209488, PubMed
Strowitzki T., Marr J., Gerlinger C., Faustmann T., Seitz C. Dienogest is as effective as leuprolide acetate in treating the painful symptoms of endometriosis: a 24-week, randomized, multicentre, open-label trial,, Hum Reprod 2010, 25(3): 633-41, www.ncbi.nlm.nih.gov
Petraglia F., Hornung D., Seitz C., Faustmann T., Gerlinger C., Luisi S., Lazzeri L., Strowitzki T. Reduced pelvic pain in women with endometriosis: efficacy of long-term dienogest treatment, Arch Gynecol Obstet 2012, 285(1): 167-73, doi: 10.1007/s00404-011-1941-7, DOI
Lessey B.A. Medical management of endometriosis and infertility, Fertil Steril 2000, 73: 1089-96, PubMed
Guzick D.S., Huang L.S., Broadman B.A., Nealon M., Hornstein M.D. Randomized trial of leuprolide versus continuous oral contraceptives in the treatment of endometriosis-associated pelvic pain, Fertil Steril. 2011, 95(5): 1568-73, doi:10.1016/j.fertnstert.2011.01.027, DOI
Somigliana E., Vigano P., Barbara G., Vercellini P. Treatment ofendometriosis-related pain: options and outcomes. Front Biosci (Elite Ed), 01.06.2009, 1: 455-65, Review PMID: 19482659, PubMed
Colette S., Donnez J. Are aromatase inhibitors effective in endometriosis treatment? Expert Opin Investig Drugs, 2011 Jul, 20(7): 917-31, Review. PubMed PMID: 21529311, PubMed
Kuohang W., Joes G.L., Vitonis A.F. et al. Characteristics of patients with endometriosis in the United States and the United Kingdom, Fertil Steril 2002, 78: 767-72, PubMed
Kristensen J., Kjer J.J. Laparoscopic laser resection of rectovaginal pouch and rectovaginal septum endometriosis: the impact on pelvic pain and quality of life, Acta Obstet Gynecol Scand. 2007, 86(12): 1467-71, PMID:17851806, PubMed
Jacobson T.Z., Duffy J.M., Barlow D., et al. Laporoscopic surgery for fertility associated with endometriosis, Cochrane Database og Systematic Reviews 2010, 1: CD001398, pubmed.ncbi.nlm.nih.gov
Petta C.A., Ferriani R.A., Abrão M.S., Hassan D., Rosa e Silva J.C., Podgaec S,Bahamondes L. A 3-year follow-up of women with endometriosis and pelvic painusers of the levonorgestrel-releasing intrauterine system, Eur J Obstet GynecolReprod Biol. 2009 Apr, 143(2): 128-9, PMID: 19181433, PubMed
Celik H.G., Dogan E., Okyay E., Ulukus C., Saatli B., Uysal S., Koyuncuoglu M. Effect of laparoscopic excision of endometriomas on ovarian reserve: serial changes in the serum antimüllerian hormone levels, Fertil Steril 2012, 97(6): 1472-8, doi:10.1016/j.fertnstert.2012.03.027, DOI
Brunty S., Mitchell B., Bou-Zgheib N., Santanam N. Endometriosis and ovarian cancer risk, an epigenetic connection. Ann Transl Med. 2020 Dec. 8(24): 1715, doi: 10.21037/atm-20-2449, PMID: 33490227, PubMed
Opracowanie
Grzegorz Margas (recenzent)
Adam Windak (redaktor)
Thomas M. Heim (recenzent/redaktor)
Laura Morshäuser (recenzent/redaktor)
Endometriose; endometriom; adenomyose; ektopisk livmorslimhinne; x99 annan sjukdom i kvinnliga genitalia; Endometrios; Endometrios YYY SE WORDDOK
Endometrioza; Ból w dolnej części brzucha; Torbiel endometrialna jajnika; Ból brzucha; Endometrium; Torbiele czekoladowe; Komórki endometrium; Otrzewna; Ostry ból podbrzusza; Endometrioza naciekająca; Adenomioza
bol w dolnej czesci brzucha; komorki endometrium; ostry bol podbrzusza
Definicja: Endometrioza to skupiska komórek endometrialnych poza jamą macicy. Przyczyna nie jest znana. Epidemiologia: Szacuje się, że w krajach o wysokim standardzie społeczno–ekonomicznym dotyczy 6–11% wszystkich kobiet.