Informacje ogólne
Definicja
- Utrata włosów (effluvium) i/lub widoczny brak włosów (alopecia) dotyczy zarówno mężczyzn, jak i kobiet w każdym wieku i często ma negatywny wpływ na indywidualną ocenę w aspekcie psychicznym i społecznym.1-3
- Łysienie androgenowe (alopecia androgenetica) jest najbardziej rozpowszechnione i powoduje zazwyczaj wypadanie włosów w okolicy czołowo-ciemieniowej i kątów czołowych u mężczyzn oraz przerzedzenie włosów w okolicy skroniowej i ciemieniowej u kobiet.4
Epidemiologia
- Łysienie androgenowe występuje w różnych grupach etnicznych; najwyższą częstość występowania odnotowuje się u Europejczyków.
- W Europie łysienie androgenowe dotyczy ponad 80% mężczyzn i do 40% kobiet w wieku 70 lat.1
- U 5% wypadanie włosów zaczyna się przed 20. rokiem życia.
- U 10‒41% kobiet w 7. dekadzie życia występuje utrata włosów, którą kobiety uznają za problem ze względów estetycznych.2
- Łysienie plackowate może wystąpić w różnym wieku u około 2% ogólnej populacji.
- Pierwsze objawy choroby obserwuje się5:
- u 60% osób przed 20. rokiem życia
- u 85% przed 40. rokiem życia.
- W praktyce klinicznej ponad 95% konsultacji z powodu wypadania włosów dotyczy utraty włosów, której nie towarzyszy powstawanie blizn.
Zagadnienia diagnostyczne
- Rozróżnia się łysienie bliznowaciejące i niebliznowaciejące.6
- W większości przypadków – dotyczy to również łysienia androgenowego1 – mamy do czynienia z łysieniem niebliznowaciejącym.
- Łysienie bliznowaciejące występuje rzadko i jest spowodowane urazem skóry lub chorobą skóry, które powodują powstawanie blizn i trwałą utratę mieszków włosowych.
- Łysienie bliznowaciejące i niebliznowaciejące można dodatkowo sklasyfikować jako ogniskowe lub rozlane.
- Przyczyną niebliznowaciejącego łysienia ogniskowego jest najczęściej grzybica skóry głowy lub łysienie plackowate, ewentualnie trichotillomania.7
- Bliznowaciejące łysienie ogniskowe ma wiele przyczyn, ale najczęściej jest spowodowane toczniem rumieniowatym krążkowym.
- Przyczyną utraty włosów może być odstawienie leków, takich jak steroidy lub doustne środki antykoncepcyjne, a także przyjmowanie blokerów receptora H2.
- Należy odróżnić utratę włosów, w której włosy wypadają u nasady, od tych postaci łysienia, w których włosy łamią się i kruszą.
- Łamanie się włosów może być spowodowane ich niewłaściwą pielęgnacją, trichotillomanią, grzybicą skóry głowy lub zaburzeniami struktury włókien włosowych.
Prawidłowy wzrost włosów
- Na głowie rośnie około 100 000 włosów w tempie około 0,3 mm dziennie lub 1 cm w ciągu miesiąca.
- Każdego dnia wypada przeciętnie 100 włosów.
- Poszczególne włosy mogą znajdować się w 3 różnych fazach wzrostu:
- I. Faza anagenu: w tej fazie, trwającej 2‒6 lat, znajduje się zawsze 85‒90% włosów; jest to faza aktywnego wzrostu włosa.
- II. Faza katagenu: jest to faza przejściowa wzrostu włosa, charakteryzująca się regresją mieszków włosowych. W tej fazie znajduje się 2‒3% wszystkich włosów.
- III. Faza telogenu: w tej fazie spoczynku, trwającej w przybliżeniu 3 miesiące, znajduje się 10‒15% wszystkich włosów. Na koniec tej fazy nieaktywne lub martwe włosy wysuwają się ze skóry. Następnie cały cykl się powtarza.
Powód konsultacji
- Utrata włosów/łysienie stanowi regularną przyczynę konsultacji z lekarzem rodzinnym.
Niebezpieczne procesy, których można uniknąć
- Przewlekłe zakażenia i choroby narządów wewnętrznych jako przyczyna wypadania włosów.
ICD–10
- L63 Łysienie plackowate.
- L64 Łysienie androgenowe.
- L65 Inna niebliznowaciejąca utrata włosów.
- L66 Łysienie bliznowaciejące (utrata włosów z powstawaniem blizn).
Diagnostyka różnicowa
Androgenowa utrata włosów
- Patrz artykuł łysienie androgenowe.
- Dotyczy 70% wszystkich mężczyzn i 40% wszystkich kobiet.
- Jest uwarunkowane genetycznie; według obecnej wiedzy dziedziczenie tego schorzenia ma charakter poligeniczny.
- Łysienie typu męskiego: zakola i prześwity w okolicy ciemienia (klasyfikacja Hamiltona–Norwooda).
- Łysienie typu żeńskiego: przerzedzanie włosów wzdłuż linii przedziałka (3-stopniowa klasyfikacja Ludwiga i 5-stopniowa klasyfikacja Sinclaira8).
- Leczenie: minoksydyl w postaci roztworu dopuszczony do stosowania miejscowego w postaci 2% roztworu u kobiet oraz w postaci 5% roztworu lub jako pianka u mężczyzn.
- Działania niepożądane: zaczerwienienie, łuszczenie się owłosionej skóry głowy, sporadycznie przypadki kontaktowego zapalenia skóry lub nadmiernego owłosienia, głównie w okolicy skroni, szczególnie u kobiet.
- w 6-8 tygodniu terapii możliwe wystąpienie przejściowego łysienia, które mija w kolejnych tygodniach kontynuacji leczenia.
- takie działanie nipożądane może również pojawić się do 3 miesięcy po zakończeniu terapii
- U mężczyzn dopuszczono do stosowania finasteryd, inhibitor 5–alfa–reduktazy, w dawce 1 mg.
- Działania niepożądane finasterydu (ryzyko rośnie wraz z czasem trwania leczenia):
- dysfunkcje seksualne, takie jak zaburzenia erekcji, zmniejszenie libido i zaburzenia wytrysku, które mogą utrzymywać się przez dłuższy czas
- lęk, depresja oraz myśli i zachowania samobójcze
Łysienie plackowate (alopecia areata)
- Patrz artykuł łysienie plackowate.
- Przyczyną tej postaci łysienia jest reakcja autoimmunologiczna, a choroba może występować rodzinnie.
- prawdopobnie na skutek powiązanych czynników genetycznych i środowiskowych
- Występuje w różnym wieku, równie często u mężczyzn, jak i u kobiet,.
- 48% pacjentów ma mniej niż 18 lat.10
- Łysienie plackowate charakteryzuje się występowaniem obszarów całkowicie pozbawionych włosów, bez towarzyszącego stanu zapalnego i łuszczenia skóry.
- Zwykle pojawia się na owłosionej skórze głowy, ale może też dotyczyć owłosienia na brodzie lub brwiach.
- U ok. 20% pacjentów moą wystąpić zmiany paznkokciowe o charakterze punktowatych zagłębień (naparstkowanie).
- Rokowanie zależy m.in. od rozległości i ilości obszarów pozbawionych włosów. Gorsze rokowanie w przypadku:
- licznych zmian i długiego czasu trwania choroby
- pojawienia się choroby już w dzieciństwie
- występowania zmian paznokci (paznokcie naparstkowe, szorstkość paznokci
- współwystępowania innych chorób, m.in. atopowego zapalenia skóry i chorób autoimmunologicznych
- dodatniego wywiadu rodzinnego.
- Choroba może mieć charakter nawrotowy.
- Choroby współistniejące obejmują inne choroby zapalne lub autoimmunologiczne, m.in. wyprysk atopowy, zapalenie tarczycy Hashimoto, chorobę Gravesa–Basedowa lub bielactwo.
Zakażenia miejscowe
- Grzybica skóry głowy (tinea capitis).
- Jest to zakażenie grzybicze skóry głowy, zwykle wywoływane przez dermatofity Microsporum iTrichophyton.
- Występuje najczęściej u dzieci i w okresie dojrzewania.
- Typowe objawy tej choroby to okrągłe, wyłysiałe obszary. Często występuje również złuszczanie skóry, rumień i limfadenopatia szyjna.
- Diagnostyka: wiele gatunków grzybów fluoryzuje w świetle lampy Wooda, ale nie wszystkie. Można również wymieszać zeskrobinę ze skóry z krawędzi aktywnej zmiany z roztworem wodorotlenku potasu, aby umożliwić wizualizację strzępek pod mikroskopem lub wzrost grzybów w hodowli.
- Chorobę leczy się lekami przeciwgrzybiczymi, takimi jak m.in. itrakonazol, terbinafina i flukonazol (stosowany u dzieci poza wskazaniami rejestracyjnymi).
- Zapalenie mieszków włosowych (folliculitis)
- Wyłysiające zapalenie mieszków włosowych to uporczywa choroba skóry głowy, która może prowadzić do bliznowatego uszkodzenia mieszków włosowych.
- Bliznowaciejące, wyłysiałe obszary z zapalnie zaczerwienionymi brzegami; na brzegach często występują kępki lub strzępki włosków; często rozpoznaje się nadkażenie gronkowcami.
- Rozwarstwiające zapalenie mieszków włosowych
- Bardzo rzadka choroba; występuje niemal wyłącznie u mężczyzn.
- Półkuliste, sine, wyłysiałe obszary zapalne na owłosionej skórze głowy, miękkie przy palpacji, wypełnione płynną treścią.
- Wyłysiające zapalenie mieszków włosowych to uporczywa choroba skóry głowy, która może prowadzić do bliznowatego uszkodzenia mieszków włosowych.
Zaburzenia psychiczne
- Trichotillomania
- Jest to psychiczne zaburzenie, które polega na kompulsywnym i niekontrolowanym przymusie wyrywania włosów z głowy. Występuje przede wszystkim u dzieci w wieku 8‒12 lat.
- Leczenie polega na terapii behawioralnej, w razie potrzeby stosuje się także selektywne inhibitory wychwytu zwrotnego serotoniny (SSRI).
- Wyrywanie włosów nie przebiega według ustalonego wzorca, ogniska wyłysienia mają nieregularny kształt. Widoczne są zdeformowane i połamane włosy.
- lokalizacja: owłosiona skóra głowy, brwi, rzęsy, okolica łonowa.
- Silny stres, jadłowstręt psychiczny (anorexia nervosa).
Telogenowe wypadanie włosów (telogen effluvium)
- Najczęstsza przyczyna łysienia niebliznowaciejącego.
- Może mieć postać:
- samoograniczającą się (ostre łysienie telogenowe)
- przewlekłą:
- przewlekłe łysienie telogenowe
- przewlekłe, rozlane łysienie telogenowe
- Rozproszona utrata włosów mniej więcej 3 miesiące po wystąpieniu czynnika wyzwalającego, który spowodował większą niż przeciętna wymianę włosów w fazie telogenu.11
- Ponad 25% wszystkich włosów znajduje się w fazie telogenu.
- Czynniki wyzwalające – ciężka choroba lub silny stres, np.11:
- poważny zabieg chirurgiczny
- uraz
- przewlekłe choroby ogólnoustrojowe
- ciąża, poród
- gwałtowna utrata masy ciała
- zakażenia
- niedożywienie
- wysoka gorączka
- krwawienia
- zaburzenia hormonalne, np. niedoczynność lub nadczynność tarczycy
- obciążenia emocjonalne
- rozpoczęcie przyjmowania niektórych leków (patrz także leki)
- w ostatnim czasie ten typ łysienia obserwowano po przebytym zakażeniu SARS–CoV–2 (COVID–19).12
- Często przyczyny nie udaje się ustalić.
- Po wyeliminowaniu przyczyny, utrata włosów może utrzymywać się nawet do 6 miesięcy.
- W przypadku przewlekłego telogenowego wypadania włosów, włosy mogą wypadać przez okres dłuższy niż 6 miesięcy.
- Leczenie polega na wyeliminowaniu wywołującego stresora lub wyleczeniu schorzenia, które wywołało łysienie.
- W przypadku podejrzenia telogenowego wypadania włosów wywołanego lekami, należy odstawić dotychczas przyjmowany lek na co najmniej 3 miesiące, aby móc ocenić, czy przyniosło to poprawę.
Anagenowe wypadanie włosów
- W anagenowym wypadaniu włosów dochodzi do utraty niemal wszystkich włosów z powodu zaburzonej fazy anagenu (fazy aktywnego wzrostu włosa).
- Główną przyczynę stanowi chemioterapia.
- Wypadanie włosów wywołane cytostatykami prowadzi do niemal całkowitej utraty włosów w ciągu 2‒3 miesięcy od rozpoczęcia terapii, a utrata włosów jest zwykle całkowicie odwracalna po upływie 2‒6 miesięcy po zakończeniu leczenia.13
Łysienie pourazowe
- Łysienie trakcyjne, tzn. łysienie z pociągania, powstaje w wyniku zabiegów uszkadzających włosy.14
- Utrata włosów występuje głównie w okolicach czoła i skroni.
- Do czynników wyzwalających należą:
- stosowanie lokówek lub szczotek termicznych
- zabiegi na włosach, takie jak rozjaśnianie, farbowanie lub trwała ondulacja
- bardzo mocno ściągnięte włosy, skręcone włosy, dredy.
- Usuwając przyczynę uszkodzenia włosów (np. zmieniając fryzurę), włosy najczęściej odrastają.
- Ważna jest wczesna edukacja osób z łysieniem trakcyjnym, ponieważ długotrwałe szkodliwe pociąganie włosów może prowadzić do nieodwracalnego łysienia bliznowaciejącego.
Łysienie inwolucyjne15
- Występuje u kobiet >70. roku życia
- Stopniowo postępująca utrata włosów w okolicy ciemieniowej
- Ten typ łysienia często nie odpowiada na leczenie antyandrogenowe.
Zmiany endokrynologiczne/niedobory/zatrucia
- Po porodzie, w okresie dojrzewania, w niedoczynności i nadczynności tarczycy, chorobach przytarczyc, chorobie Addisona, cukrzycy, nadmiarze androgenów, zespole policystycznych jajników i hiperprolaktynemii.
- Niedobory, np. żelaza, cynku, miedzi.16
- Zatrucia:
Leki
- Utrata włosów wywołana lekami ma zazwyczaj charakter rozlany, nie prowadzi do powstawania blizn i jest odwracalna po odstawieniu leku.
- Leki mogą być przyczyną telogenowego wypadania włosów.
- Nie dotyczy to leków cytostatycznych, które wywołują anagenowe wypadanie włosów.
- Leki, które mogą wywołać utratę włosów, to m.in.:11
- leki immunosupresyjne, np. azatiopryna, prednizon
- celowane terapie przeciwnowotworowe
- fibraty, np. klofibrat, fenofibrat, benzofibrat
- cytostatyki
- D–penicylamina
- blokery receptorów H2
- amiodaron
- trójpierścieniowe leki przeciwdepresyjne
- haloperidol
- leki przeciwpadaczkowe
- allopurynol
- leki hipotensyjne (beta–blokery, werapamil, metyldopa, inhibitory ACE)
- leki przeciwzakrzepowe (kumaryna, heparyna)
- chinidyna
- indometacyna
- analogi witaminy A w wysokich dawkach
- tyreostatyki
- androgeny
- cymetydyna
- lit.
- Leki, które mogą wywołać utratę włosów po odstawieniu:
- doustne steroidy
- doustne środki antykoncepcyjne.
Ciąża/antykoncepcja doustna
- Łysienie poporodowe 2‒4 miesiące po urodzeniu dziecka jest procesem fizjologicznym.
- Wkrótce po porodzie bardzo dużo włosów jednocześnie przechodzi z fazy anagenu do fazy telogenu.
- Włosy odrastają po 2‒4 miesiącach.
- Łysienie telogenowe obserwuje się również po rozpoczęciu lub odstawieniu antykoncepcji hormonalnej.
Kiła drugorzędowa
- Patrz artykuł kiła.
- W stadium drugorzędowym kiły może wystąpić łysienie kiłowe, które daje efekt „futra wygryzionego przez mole”.19
Łysienie bliznowaciejące
- Jest spowodowane urazem lub chorobą skóry, w których dochodzi do trwałej, nasilonej utraty mieszków włosowych.
- Mieszki włosowe ulegają uszkodzeniu i tracą zdolność do samodzielnej regeneracji, więc choroba ma charakter nieodwracalny.
- Przyczyny:
- urazy, oparzenia
- uszkodzenia spowodowane promieniowaniem
- wyłysiające zapalenie mieszków włosowych (folliculitis decalvans)
- rozwarstwiające zapalenie mieszków włosowych (folliculitis et perifolliculitis capitis abscedens et suffodiens)
- przewlekły toczeń rumieniowaty krążkowy
- liszaj płaski mieszkowy (lichen planopilaris)
- pomenopauzalne łysienie czołowe włókniejące
- łysienie rzekomo bliznowaciejące Brocqa.
Wywiad
Na co należy zwrócić szczególną uwagę?
Nadmierna lub niedostateczna pielęgnacja włosów
- Czy może to być przyczyną uszkodzenia włosów?
Jak długo utrzymuje się utrata włosów?
- Utrata włosów powolna i nasilająca się: prawdopodobnie łysienie androgenowe.1
- Utrata włosów nagła: prawdopodobnie telogenowe wypadanie włosów lub zakażenie.
Uraz fizyczny lub psychiczny
- Czy utratę włosów poprzedził ciężki uraz fizyczny lub psychiczny z reakcją stresową?
- Jeśli tak, to prawdopodobnie jest to telogenowe wypadanie włosów: rozpoznanie wykluczające.11
Leki
- Czy pacjent przyjmuje lub przyjmował leki, które mogą powodować utratę włosów?
- Wypadanie włosów wywołane lekami pojawia się zwykle 2‒4 miesiące po rozpoczęciu stosowania nowego leku.
- Nierzadko 2–4 miesiące po podaniu heparyny drobnocząsteczkowej.
- U kobiet: rozpoczęcie stosowania lub odstawienie antykoncepcji hormonalnej.
Objawy choroby ogólnoustrojowej
- Szczególnie w przypadku chorób endokrynologicznych.
Objawy hiperandrogenizmu
- W przypadku androgenowej utraty włosów u kobiet należy zadać pytania o zaburzenia miesiączkowania, występowanie zespołu policystycznych jajników i niepłodności.
- Zaburzenia endokrynologiczne.
Spadek masy ciała
- Czy w ostatnim czasie pacjent schudł lub stosował bardzo ścisłą dietę z innego powodu?
Czynniki genetyczne
- Czy w rodzinie występują przypadki androgenowej utraty włosów?
Badanie fizykalne
- Badanie owłosionej skóry głowy: czy widoczne jest przerzedzenie włosów (łysienie) lub czy przerzedzenie włosów przebiega według określonego schematu?
- Łysienie bliznowaciejące czy niebliznowaciejące?
- W przypadku miejscowej utraty włosów należy zwrócić uwagę na zmiany skórne, które mogą świadczyć o urazie, zakażeniu lub chorobie skóry.
- Zapalne zaczerwienienie i łuszczenie skóry (łuszczyca, egzema)?
- W pourazowej utracie włosów widoczne są wyrwane włosy.
- W przypadku androgenowej utraty włosów u kobiet, należy zbadać pacjentkę pod kątem innych objawów wirylizacji, w szczególności nadmiernego owłosienia twarzy i ciała (hirsutyzm).
Badania uzupełniające
W ramach podstawowej opieki zdrowotnej
Ogólne
- Analiza pierwiastkowa włosa nie dostarcza żadnych informacji diagnostycznych.
- Jeżeli pacjent skarży się na wzmożoną utratę włosów, należy w pierwszej kolejności ustalić, czy wypadanie włosów rzeczywiście odbiega od normy. Chory może spróbować policzyć liczbę włosów, które wypadają w ciągu 1 dnia. Za normę uznaje się utratę do 100 włosów dziennie.
- W przypadku zapalnych zmian skórnych, należy wykluczyć zakażenie bakteryjne i grzybicze.
- W bliznowaciejących chorobach skóry może być wskazana biopsja skóry jako element diagnostyki w kierunku liszaja płaskiego lub tocznia rumieniowatego krążkowego.
- Dodatkowe opcje diagnostyczne to test pociągania, mikroskopia, posiew i badania krwi.
Test pociągania (hair pull test)
- W gabinecie lekarskim można podjąć próbę oceny nasilenia wypadania włosów poprzez wykonanie testu pociągania za włosy na skroniach, w okolicy ciemieniowej i z tyłu głowy.
- Należy pamiętać, że wynik testu pociągania może być zaniżony, jeśli pacjent tego samego dnia mył włosy, ponieważ część z nich mogła wypaść podczas mycia.
- Palcem wskazującym i kciukiem należy chwycić 12‒20 włosów przy skórze głowy i pociągnąć je równomiernie z umiarkowaną siłą.
- Jeśli wypadnie ponad 40% włosów, świadczy to o nieprawidłowej utracie włosów. Jeżeli wypadnie mniej niż 20% włosów, wynik mieści się w normie.
Tempo wzrostu włosów
- Tempo wzrostu włosów można ocenić, goląc niewielki obszar owłosionej skóry głowy i mierząc długość odrastających włosów po 4 tygodniach.
- Przez ten okres włosy powinny urosnąć około 1 cm.
Badania laboratoryjne
- W przypadku łysienia rozlanego, w ramach podstawowej diagnostyki należy wykonać oznaczenie hemoglobiny i ferrytyny oraz TSH i markerów stanu zapalnego (OB lub CRP, leukocytów).
- W przypadku łysienia telogenowego, dodatkowo glukoza na czczo i białko całkowite.15
- Diagnostykę hormonalną (prolaktyna, progesteron) należy przeprowadzić tylko w przypadku podejrzenia hiperandrogenizmu u kobiet (tj. jeżeli stwierdzono hirsutyzm, zmiany w jajnikach, nieregularne miesiączkowanie, trądzik i/lub niepłodność).
- W przypadku klasycznego obrazu klinicznego łysienia androgenowego u mężczyzn nie jest wymagana dalsza diagnostyka laboratoryjna.
Działania i zalecenia
- Leczenie ewentualnie stwierdzonych chorób podstawowych.
- W razie podejrzenia łysienia polekowego należy w miarę możliwości odpowiednio zmodyfikować leczenie pacjenta.
- W przypadku występowania łysienia telogenowego niezwykle ważne jest, aby zapewnić pacjentów, że włosy odrosną, zwykle w ciągu 6‒18 miesięcy.
- Kobiety z androgenową utratą włosów powinny być świadome, że wypadanie włosów nie dotknie ich w taki sam sposób jak mężczyzn.
- Pacjenci powinni stosować produkty do pielęgnacji włosów o delikatnym działaniu i unikać zabiegów chemicznych na włosy, takich jak trwała ondulacja czy rozjaśnianie.
- Łysienie charakteryzuje się wysokim wskaźnikiem spontanicznej remisji w ciągu 6‒12 miesięcy, które należy odczekać w przypadku mniej nasilonych objawów i niewielkiej uciążliwości łysienia.
Wskazania do wystawienia skierowania
- W przypadku braku jednoznacznej przyczyny i znacznie nasilonej utraty włosów, należy wystawić skierowanie do dermatologa w celu wykonania trichogramu lub trichoskopii, a w łysieniu bliznowaciejącym lub zanikowym ‒ w celu wykonania biopsji i pobrania wycinka.
- Badania serologiczne, np. wykluczenie lub wykrycie kiły w II stadium, HIV i wszelkich innych przewlekłych zakażeń lub oznaczenie markerów autoimmunologicznych, należy wykonywać tylko wtedy, gdy obraz kliniczny wskazuje na współwystępowanie choroby autoimmunologicznej lub zakaźnej.
Informacje dla pacjentów
Materiały edukacyjne dla pacjentów
Ilustracje
Łysienie androgenowe
Alopecia areata
Alopecia totalis
Trichotillomania
Źródła
Wytyczne
- Kanti V., Messenger A., Dobos G. Evidence-based (S3) guideline for the treatment of androgenetic alopecia in women and in men ‒ short version, J Eur Acad Dermatol Venereol. 2018 Jan, 32(1): 11-22, www.onlinelibrary.wiley.com
- Brzezińska-Wcisło L., Rakowska A., Rudnicka L., et al. Androgenetic alopecia. Diagnostic and therapeutic recommendations of the Polish Dermatological Society, Dermatol Rev. 2018;105(1): 1-18 DOI
- Rakowska A., Rudnicka L., Olszewska M., et al. Alopecia areata. Diagnostic and therapeutic recommendationsof the Polish Dermatological Society. Part 1. Diagnosis and severity assessment. Dermatol Rev 2023;110:89–100. DOI
Piśmiennictwo
- Kanti V., Messenger A., Dobos G. Evidence-based (S3) guideline for the treatment of androgenetic alopecia in women and in men - short version, J Eur Acad Dermatol Venereol. 2018 Jan, 32(1): 11-22, onlinelibrary.wiley.com
- Ramos P.M., Miot H.A. Female Pattern Hair Loss: a clinical and pathophysiological review. An Bras Dermatol. 2015 Jul-Aug, 90(4): 529-43, www.ncbi.nlm.nih.gov
- Kazimierczak M., Bielecka-Grzela S., Klimowicz A. Łysienie androgenowe u kobiet jako problem estetyczny i psychologiczny, Ann. Acad. Med. Stetin, 2008, 54: 126-9, old.pum.edu.pl
- Blume-Peytavi U., Blumeyer A., Tosti A., Finner A., Marmol V., Trakatelli M., Reygagne P., Messenger A., and the European Consensus Group S1 guideline for diagnostic evaluation in androgenetic alopecia in men, women and adolescents, British Journal of Dermatology, 2011, 164(1): 5-15, www.medscape.com
- Muller SA., Winkelmann RK. Alopecia areata. An evaluation of 736 patients. Arch Dermatol 1963:88(3):290-297. doi:10.1001/archderm.1963.01590210048007 DOI
- Mounsey A.L., Reed S.W. Diagnosing and treating hair loss, Am Fam Physician 2009, 80: 356-62, PubMed
- Lim F.S., Alopecia areata, BMJ Best Practice, aktualizacja: 23.09.2022, dostęp: 31.12.2022, bestpractice.bmj.com
- Kaneko, Akiko, Kaneko, Tsuyoshi. A New Classification of Early Female Pattern Hair Loss. International Journal of Trichology 10(2):p 61-67, Mar–Apr 2018. DOI: 10.4103/ijt.ijt_80_17
- Adil A., Godwin M. The effectiveness of treatments for androgenetic alopecia: a systematic review and meta-analysis. J Am Acad Dermatol 2017:77:136-141e5. pubmed.ncbi.nlm.nih.gov
- Rakowska A., Rudnicka L., Olszewska M., et al. Alopecia areata. Diagnostic and therapeutic recommendationsof the Polish Dermatological Society. Part 1. Diagnosis and severity assessment. Dermatol Rev 2023;110:89–100. DOI: https://doi.org/10.5114/dr.2023.127704
- Asghar F., Shamim N., Farooque U., Sheikh H., Aqeel R. Telogen Effluvium: A Review of the Literature, Cureus, 27.05.2020, 12(5): e8320, www.ncbi.nlm.nih.gov
- Starace M., Iorizzo M., Sechi A., Alessandrini A.M., Carpanese M., Bruni F., Vara G., Apalla Z., Asz-Sigall D., Barruscotti S., Camacho F., Doche I., Estrada B.D., Dhurat R., Gavazzoni M.F., Grimalt R., Harries M., Ioannidis D., McMichael A., Melo D.F., Oliveira R., Ovcharenko Y., Pirmez R., Ramot Y., Rudnicka L., Shapiro J., Silyuk T., Sinclair R., Tosti A., Vano-Galvan S., Piraccini B.M. Trichodynia and telogen effluvium in COVID-19 patients: Results of an international expert opinion survey on diagnosis and management, JAAD Int. 2021, Dec; 5: 11-8, pmid:34368790, PubMed
- Freites-Martinez A., Shapiro J., Goldfarb S., Nangia J., Jimenez J.J., Paus R., Lacouture M.E. Hair disorders in patients with cancer, J Am Acad Dermatol. 2019 May, 80(5): 1179-96, www.ncbi.nlm.nih.gov
- Billero V., Miteva M. Traction alopecia: the root of the problem, Clin Cosmet Investig Dermatol, 06.04.2018, 11: 149-59, pubmed.ncbi.nlm.nih.gov
- Brzezińska-Wcisło L., Rakowska A., Rudnicka L., et al.Androgenetic alopecia. Diagnostic and therapeuticrecommendations of the Polish Dermatological Society. Dermatol Rev. 2018:105:1–18.DOI: https://doi.org/10.5114/dr.2018.74162
- Finner A.M. Nutrition and hair: deficiencies and supplements, Dermatol Clin. 2013 Jan, 31(1): 167-72, pubmed.ncbi.nlm.nih.gov
- Liu H., Liao G. Long-term misdiagnosis and neurologic outcomes of thallium poisoning: A case report and literature review. Brain Behav, 2021 Mar, 11(3): e02032, pubmed.ncbi.nlm.nih.gov
- Bjørklund G., Oliinyk P., Lysiuk R., Rahaman M.S., Antonyak H., Lozynska I., Lenchyk L., Peana M. Arsenic intoxication: general aspects and chelating agents, Arch Toxicol. 2020 Jun, 94(6): 1879-97, pubmed.ncbi.nlm.nih.gov
- Salazar J.C., R. Cruz R. Syphilis infection, BMJ Best practice, aktualizacja: 04.11.2022, dostęp: 02.01.2023, bestpractice.bmj.com
Opracowanie
- Joanna Dąbrowska-Juszczak (recenzent)
- Tomasz Tomasik (redaktor)
- Adam Windak (recenzent)
- Małgorzata Marczewska (recenzent)
- Franziska Jorda (redaktor/recenzent)