Informacje ogólne
Definicja
- Rozkurczowy przepływ wsteczny z aorty do lewej komory spowodowany nieprawidłowym zamknięciem płatków zastawki aortalnej1
- Przyczynami mogą być patologie samej zastawki, pnia aorty/aorty wstępującej lub ich połączenie.
Klasyfikacja
- Przewlekła niedomykalność zastawki aortalnej (częsta)
- Ostra niedomykalność zastawki aortalnej (rzadka, spowodowana głównie infekcyjnym zapaleniem wsierdzia, rozwarstwieniem aorty, urazem)1
Częstość występowania
- Łagodna niedomykalność zastawki aortalnej (AI) jest częsta (5–10%), zwykle rozpoznawana przypadkowo podczas badania echokardiograficznego
- Współczynnik chorobowości niedomykalności zastawki aortalnej w stopniu umiarkowanym lub wysokim ok. 0,5
- Zapadalność wzrasta wraz z wiekiem, najczęściej rozpoznawana między 40. a 60. rokiem życia2-3
- Trzecia najczęściej występująca wrodzona wada zastawki w krajach zachodnich
- Jednak częstość występowania niedomykalności zastawki aortalnej wymagającej leczenia jest znacznie niższa niż zwężenia zastawki aortalnej lub niedomykalności zastawki mitralnej.
Etiologia i patogeneza
Etiologia
- Zmiany zwyrodnieniowe zastawki trójdzielnej lub mitralnej są najczęstszymi przyczynami w zachodnich krajach uprzemysłowionych (ok. 2/3).4
- gorączka reumatyczna jest najczęstszą przyczyną w krajach rozwijających się2
- Wady wrodzone takie jak dwupłatkowa zastawka aortalna,
- W 50–60% przypadków dwupłatkowym zastawkom towarzyszy poszerzenie aorty, co również przyczynia się do pogorszenia pracy zastawki i pogłębienia niedomykalności.
- Inne etiologie5
- infekcyjne zapalenie wsierdzia
- idiopatyczne poszerzenie pnia aorty
- wtórne poszerzenie pnia aorty spowodowane np. niekontrolowanym nadciśnieniem tętniczym, zapaleniem, urazem
- wrodzone choroby tkanki łącznej (zespół Marfana, zespół Ehlersa-Danlosa)
- Zapalenie naczyń
- kolagenozy, np. toczeń rumieniowaty układowy
- Reumatoidalne zapalenie stawów (RZS)
- spondyloartropatie
- Rozwarstwienie aorty
- po chirurgicznej lub interwencyjnej (TAVI) wymianie zastawki aortalnej zwężenie zastawki aortalnej
- kiła
Patogeneza przewlekłej niedomykalności zastawki aortalnej
- Przewlekła niedomykalność zastawki aortalnej prowadzi do nadmiernego obciążenia lewej komory serca w wyniku:
- obciążenia objętościowego — koreluje z stopniem nasilenia fali zwrotnej przez zastawkę
- obciążenia ciśnieniowego — nadciśnienie skurczowe spowodowane zwiększoną objętością wyrzutową
- Nadciśnienie skurczowe prowadzi do poszerzenia pnia aorty, a tym samym do dalszego nasilania niedomykalności zastawki aortalnej.
- Początkowo faza kompensacji przy użyciu mechanizmów adaptacyjnych, w dalszym ciągu zwykle zachowana frakcja wyrzutowa lewej komory
- zwiększenie objętości końcoworozkurczowej
- przerost typu ekscentrycznego lewej komory
- Stopniowy dalszy wzrost ciśnienia końcoworozkurczowego
- Wreszcie dysfunkcja lewej komory z obniżeniem frakcji wyrzutowej, rozwój kliniczny i progresja niewydolności serca
Patogeneza ostrej niedomykalności zastawki aortalnej
- Ostry początek uniemożliwia wystąpienie kompensacyjnych mechanizmów adaptacyjnych (np. stopniowego poszerzania komór).
- Gwałtowny wzrost ciśnienia końcoworozkurczowego z obrzękiem płuc spadkiem objętości wyrzutowej i niedociśnieniem/wstrząsem
czynniki predysponujące
- Dwupłatkowe zastawki aortalne, ew. znacznie rzadziej występujące jednopłatkowe lub czteropłatkowe zastawki aortalne
- Zespół Marfana, zespół Ehlersa - Danlosa
- Tętniak aorty wstępującej
- Rozwarstwienie aorty typu A
- Zwapnienie zastawek aorty (tak jak w przypadku zwężenia zastawki aortalnej)
- Gorączka reumatyczna, zesztywniające zapalenie stawów kręgosłupa, reumatoidalne zapalenie stawów, zespół Reitera, toczeń rumieniowaty układowy
- Zwiększone ryzyko w przypadku chorób wrodzonych, takich jak zespół Turnera
- zapalenie wsierdzia
- Fluorochinolony mogą zwiększać ryzyko niewydolności zastawek serca, przypuszczalnie wskutek rozkładu kolagenu
- Stosować wyłącznie po dokładnej ocenie ryzyka i
ICD-10
- I06 Choroby reumatyczne zastawki aortalnej
- I06.1 Reumatyczna niedomykalność zastawki aortalnej
- I06.2 Reumatyczne zwężenie lewego ujścia tętniczego z
- I35 Niereumatyczne choroby zastawki aortalnej
- I35.1 Niedomykalność zastawki aortalnej
- I35.2 Zwężenie zastawki aortalnej z
Diagnostyka
Kryteria diagnostyczne
- Badanie przedmiotowe
- Wyniki osłuchiwania: szmer rozkurczowy o wysokiej częstotliwości, stopniowo cichnący (decrescendo)
- niskie rozkurczowe ciśnienie tętnicze, wysoka amplituda ciśnienia tętniczego (różnica między skurczowym i rozkurczowym ciśnieniem tętniczym)
- Badania obrazowe (zwykle echokardiografia)
- Stwierdzenie niedomykalności zastawki aortalnej
- Ocena mechanizmu niedomykalności
- Ocena ilościowa stopnia ciężkości
rozpoznaniachDiagnostyka różnicowychnicowa
Przewlekła niedomykalność zastawki aortalnej
- Inne wady wrodzone (w szczególności zwężenie zastawki mitralnej, niedomykalność zastawki mitralnej, zwężenie zastawki aortalnej)
- przewlekła niewydolność serca wywołana innymi przyczynami
- Inne przyczyny krążenia hiperkinetycznego3
- nadczynność tarczycy
- niedokrwistość
- przetoka tętniczo-żylna
- nadmierna stymulacja adrenergiczna
Ostra niedomykalność zastawki aortalnej
- Ostry zespół wieńcowy
- Zatorowość płucna
- Rozwarstwienie aorty
- niedomykalność zastawki mitralnej, ostra
Wywiad
Aktualne dolegliwości
dusznoDusznośćnietolerancjaNietolerancja wysiłku, męczliwośćdDławica piersiowakoKołatanie serca
chorobyChoroby współwystępujące
- Nadciśnienie tętnicze?
tTętniak aorty?dwupDwupłatkowa zastawka aortalna?infekcyjneInfekcyjne zapalenie wsierdzia?gorGorączka reumatyczna?zapalenieZapalenie naczyń?kolagenozyKolagenozy?reumatoidalneReumatoidalne zapalenie stawów?spondylartropatieSpondylartropatie?zespZespół Marfana, zespół Ehlersa - Danlosa?
Badanie fizykalne
Tętno
tTętno chybkie i wysokie- wysoka amplituda tętna (tętno Corrigana, taranowe)
- tachykardia
Osłuchiwanie
- Szmer rozkurczowy decrescendo o wysokiej częstotliwości („chuchający lub lejący“)
- Punctum maximum 2. przestrzeń międzyżebrowa po stronie prawej („aorta“) lub 3. przestrzeń międzyżebrowa po stronie lewej („punkt Erba“)
- Czasami turkot śród- i późnorozkurczowy nad koniuszkiem serca („szmer Austina-Flinta“) spowodowany uderzeniem cofającego się strumienia krwi o przedni płatek zastawki mitralnej wskutek jej względnego zwężenia.
- Często również wykrywany osłuchiwaniem szmer skurczowy nad punktem Erba i aortą, wywołany przez przyspieszony przepływ krwi z powodu zwiększonej objętości wyrzutowej powodujący względne zwężenie zastawki aortalnej (rozpoznanie różnicowe zwężenie zastawki aortalnej - stenoza aortalna).
- Zob. też artykuł Szmery w sercu u
Niedomykalność zastawki aortalnej:
Inne wyniki badań
- Unoszące, przesunięte dobocznie uderzenie koniuszkowe
- W przypadku lewokomorowej niewydolności serca możliwe cechy zastoju w krążeniu płucnym w badaniu osłuchowym
- W zaawansowanych stadiach z następową niewydolnością prawokomorową serca obrzęki obwodowe
- Możliwe kliniczne cechy choroby podstawowej, leżącej u podstaw niedomykalności zastawki aortalnej, np. cechy fenotypowe zespołu Marfana, objawy chorób reumatologicznych
Badanie uzupełniające w gabinecie lekarza rodzinnego
EKG
- W przypadku łagodnej i umiarkowanej niedomykalności zastawki aortalnej wynik EKG często prawidłowy
- Nieswoiste zmiany w EKG
- tachykardia zatokowa, komorowe zaburzenia rytmu
- Odchylenie osi elektrycznej serca w lewo
- Cechy przerostu lewej komory (dodatni wskaźnik Sokołowa-Lyona, zob. też lista kontrolna EKG)
- P mitrale
- zmiany odcinka ST (obniżenia ST, ujemne załamki T)
RTG klatki piersiowej
- Powiększenie lewej komory serca
- Poszerzenie aorty wstępującej i łuku
- ewentualnie cechy zastoju w krążeniu płucnym
Testy laboratoryjne
- NT-proBNP lub BNP jako marker niewydolności serca
- morfologia krwi (niedokrwistość jako przyczyna krążenia hiperkinetycznego)
- TSH (nadczynność tarczycy jako przyczyna krążenia hiperkinetycznego)
Diagnostyka specjalistyczna
Echokardiografia (ECHO)
echokardiografiaEchokardiografia to zdecydowanie najważniejsze badanie obrazowe w diagnostyce niedomykalności aortalnej6-7:- Stwierdzenie niedomykalności zastawki aortalnej
- Ocena mechanizmu powodującego niedomykalność zastawki aortalnej (patologia zastawki i/lub patologia pnia/aorty wstępującej).
- Ocena ilościowa stopnia ciężkości wady
- Ocena przy użyciu różnych technik echokardiograficznych
- echokardiografia 2D
- ocena morfologiczna zastawki
- trójpłatkowa lub dwupłatkowa (bardzo rzadko jedno- lub czteropłatkowa)
- zgrubienie, zwapnienie, wypadnięcie, restrykcja, wegetacja, perforacja płatków zastawki
- ocena morfologiczna pnia aorty/aorty wstępującej
- wielkość pierścienia zastawki, zatoki Valsalvy, połączenia zatokowo-aortalnego, aorty wstępującej
- zwapnienia (kalcyfikacja)
- rozwarstwienie aorty
- Określenie mechanizmu niedomykalności zastawki aortalnej przy użyciu klasyfikacji
68- typ I: prawidłowy ruch płatka zastawki z poszerzeniem aorty lub perforacją płatka
- typ II: wypadnięcie płatka
- typ III: restrykcja płatka
- ocena morfologiczna zastawki
- echokardiografia dopplerowska i
- ocena stopnia ciężkości niedomykalności zastawki aortalnej przy użyciu różnych metod
- można m.in. określić powierzchnię efektywnego otworu niedomykalności (ang. effective regurgitant orifice area, EROA) i objętość fali zwrotnej (R Vol).
- ciężka
- umiarkowana niedomykalność zastawki aortalnej: EROA 20–29
- mała niedomykalność zastawki aortalnej: EROA 10–19
- ciężka
- echokardiografia przezprzełykowa (ang. transesophageal echocardiography, TEE, 2D-TEE, 3D-TEE)
- Badanie przezprzełykowe (2D-TEE jako standardowa metoda, obecnie często dostępna również 3D-TEE) pozwala precyzyniej uchwycić zmiany morfologiczne zastawki i aorty, a także mechanizm niedomykalności zastawki aortalnej.
- echokardiografia 2D
TK
- U pacjentów z poszerzeniem aorty należy przeprowadzić dokładne badanie obrazowe przy użyciu TK4.
Rezonans Magnetyczny
- Wskazany przede wszystkim w przypadku nieodpowiednich warunków badania echokardiograficznego w celu
76:- określenia mechanizmu niedomykalności zastawki aortalnej
- oceny ilościowej stopnia ciężkości niedomykalności zastawki aortalnej
- uchwycenia choroby aorty
- ocena lewej komory serca
Cewnikowanie serca (koronarografia)
- Ma to znaczenie zwłaszcza z perspektywy oceny obecności/zaawansowania choroby wieńcowej przed zabiegiem operacyjnym
- Stopień ciężkości niedomykalności zastawki aortalnej można ocenić półilościowo na podstawie wentrykulogramu.
- Wizualizacja angiograficzna i pomiar poszerzenia aorty
Skierowanie do specjalisty
- W
- Przy rozpoznanej niedomykalności zastawki aortalnej w przypadku rozwijających się objawów w celu dalszego zaplanowania leczenia (zabieg operacyjny?)
Leczenie
Cele leczenia
- Poprawa rokowania
- uniknięcie rozwoju niewydolności serca.
- Złagodzenie objawów.
Ogólne informacje o leczeniu
- Niedomykalność zastawki aortalnejw stopniu małym do umiarkowanego jest częsta; u bezobjawowych pacjentów z prawidłową objętością i czynnością lewej komory konieczne są jedynie okresowe badania kontrolne.
- Ostra ciężka niedomykalność zastawki aortalnej (zwykle spowodowana zapaleniem wsierdzia lub rozwarstwieniem aorty) wymaga pilnej operacji
- Leczenie chirurgiczne jest konieczne w celu poprawy rokowania w przypadku przewlekłej, ciężkiej niedomykalności zastawki aortalnej z objawami lub współistniejącą dysfunkcją lewej komory.
- Leczenie farmakologiczne może złagodzić objawy u nieoperacyjnych pacjentów z przewlekłą ciężką niedomykalnością zastawki aortalnej.
Chirurgiczna wymiana zastawki aortalnej
Wskazania
- Zalecana u pacjentów objawowych po ciężkiej operacji niedomykalności zastawki aortalnej, niezależnie od tego, czy czynność lewej komory jest nadal prawidłowa, czy już ograniczona4,
89. - U bezobjawowych pacjentów z ciężką niedomykalnością zastawki aortalnej zabieg operacyjny jest wskazany w przypadku4:
- ograniczonej czynności lewej komory (EF ≤50%) — i/lub —
- poszerzonej lewej komory wymiar końcoworozkurczowy >50 mm
- U pacjentów ze znacznie poszerzoną aortą wskazana jest operacja wymiany aorty (zależnie od oceny z pozostawieniem lub wymianą zastawki), niezależnie od stopnia ciężkości niedomykalności zastawki aortalnej4.
Wymiana zastawki lub operacja oszczędzająca zastawkę
- Wymiana zastawki jest standardową procedurą u większości pacjentów4.
- Rutynowy zabieg obarczony niewielkim ryzykiem
- Śmiertelność operacyjna zależy przede wszystkim od czynności i średnicy lewej komory
- U pacjentów w wieku powyżej 65–70 lat preferuje się bioprotezy (brak konieczności stałego leczenia przeciwkrzepliwego)
- W przypadku korzystnej morfologii zastawki można rozważyć operację oszczędzającą zastawkę4.
- dobra opcja leczenia szczególnie dla młodych pacjentów (brak konieczności doustnego leczenia przeciwkrzepliwego w przeciwieństwie do operacji wymiany zastawki)
Interwencyjna wymiana zastawki
- Opcją w indywidualnych przypadkach jest zabieg przezcewnikowej implantacji zastawki aortalnej (ang. transcatheter aortic valve implantation, TAVI), zwłaszcza w razie wysokiego ryzyka chirurgicznego.
- Od 2021 r. dostępny jest system TAVI, dopuszczony do stosowania zarówno w przypadkach zwężenia zastawki aortalnej, jak i niedomykalności zastawki aortalnej.
Leczenie farmakologiczne
- Leczenie farmakologiczne polega na zmniejszeniu obciążenia następczego, a tym samym ograniczeniu objętości fali zwrotnej niedomykalności
910. - Zastosowanie znajdują głównie blokery kanałów wapniowych (pochodne dihydropirydyny) i inhibitory ACE.
- Korzyści są głównie objawowe, długotrwała farmakoterapia nie zmniejsza niedomykalności ani nie opóźnia potrzeby wymiany zastawki
1011.
- Korzyści są głównie objawowe, długotrwała farmakoterapia nie zmniejsza niedomykalności ani nie opóźnia potrzeby wymiany zastawki
- Ogólnie należy unikać stosowania leków spowalniających pracę serca (np. beta-blokerów), jeśli niewydolność serca jeszcze nie występuje, ponieważ wydłużają one fazę rozkurczu, a tym samym czas trwania niedomykalności.
- Leczenie pacjentów z utrzymującą się
1112. - U pacjentów z zespołem Marfana należy rozważyć zastosowanie beta-blokerów lub blokerów receptora angiotensyny, ponieważ opóźniają one poszerzenie aorty4.
Wytyczna: Postępowanie w przypadku ciężkiej niedomykalności zastawki aortalnej4
Ciężka niedomykalność zastawki aortalnej
- Zabieg chirurgiczny zalecany u pacjentów objawowych niezależnie od funkcji lewej komory
- Zabieg chirurgiczny zalecany u pacjentów bezobjawowych z LVESD >50
- Operację oszczędzającą zastawkę można rozważyć u wybranych pacjentów w renomowanych ośrodkach.
Tętniak pnia aorty lub tętnicy wstępującej
- Zabieg operacyjny należy rozważyć lub zalecić, jeśli:
- średnica aorty ≥55 mm
- średnica aorty ≥50 mm w przypadku zastawki dwupłatkowej ze współistniejącymi czynnikami ryzyka
- średnica aorty ≥50 mm w przypadku zespołu Marfana
- średnica aorty ≥45 mm w przypadku zespołu Marfana ze współistniejącymi czynnikami ryzyka
- Oszczędzającą zastawkę wymianę pnia aorty zaleca się u młodych pacjentów, o ile zostanie wykonana w renomowanym ośrodku.
Przedoperacyjna diagnostyka naczyń wieńcowych
- Przedoperacyjna koronarografia zalecana w przypadku
- stwierdzonej choroby wieńcowej
- podejrzenia niedokrwienia mięśnia sercowego
- dysfunkcji skurczowej lewej komory
- mężczyzn >40 lat i kobiet w okresie pomenopauzalnym
- współistniejącego ≥1
Przebieg, powikłania i rokowanie
Powikłania
- postępująca
- Arytmie komorowe, nagły zgon sercowy
- zapalenie wsierdzia
Przebieg i rokowanie
- Łagodna niedomykalność zastawki aortalnej jest często wykrywana przypadkowo podczas badania echokardiograficznego
- w większości bez znaczenia klinicznego
- Rokowanie ciężkich niedomykalności zastawki aortalnej zależy przede wszystkim od
- obecności objawów
- występowania dysfunkcji lewej komory.
- Pacjenci mogą pozostawać bezobjawowi przez wiele lat, nawet w przypadku bardziej nasilonej niedomykalności zastawki aortalnej.
- Bezobjawowi pacjenci z ciężką niedomykalnością zastawki aortalnej i prawidłową frakcją wyrzutową3
- progresja objawów lub dysfunkcji lewej komory <6% rocznie
- progresja do bezobjawowej dysfunkcji lewej komory <3,5% rocznie
- nagły zgon sercowy <0,2% rocznie
- Bezobjawowi pacjenci ze stwierdzoną dysfunkcją lewej komory serca
- progresja do klinicznie jawnej niewydolności serca >25% rocznie
- Pacjenci objawowi
- śmiertelność >10% rocznie3
Dalsze postępowanie
- Zalecane odstępy między wizytami kontrolnymi:
- pacjenci bezobjawowi z małą i umiarkowaną niedomykalnością zastawki aortalnej: konsultacje raz w roku, echokardiografia co 2 lata
- pacjenci bezobjawowi z ciężką niedomykalnością zastawki aortalnej i prawidłową czynnością lewej komory: kontrola z badaniem echokardiograficznym co roku, pierwsza kontrola 3-6 miesięcy od postawienia rozpoznania
- pogorszenie wielkości/czynności lewej komory: kontrola z badaniem echokardiograficznym co 3–6 miesięcy
- W przypadku poszerzenia aorty >40 mm zalecane wykonanie TK lub RM4
- kontrole przede wszystkim pod postacią badania echokardiograficznego
- przy powiększeniu poszerzenia >3 mm ponowne badanie TK lub RM
Zalecenia dotyczące uprawiania sportu
- Zakres, w jakim można uprawiać sport rekreacyjny lub wyczynowy, zależy od stopnia ciężkości niedomykalności zastawki aortalnej, wielkości i czynności lewej komory, współistniejących arytmii i poszerzenia aorty
1213.- Bezobjawowi pacjenci z niedomykalnością zastawki aortalnej małą lub umiarkowaną mogą uprawiać wszystkie rodzaje sportu.
- Bezobjawowi pacjenci z ciężką niedomykalnością zastawki aortalnej i dobrą funkcją skurczową lewej komory mogą wykonywać ćwiczenia do umiarkowanej intensywności; w indywidualnych przypadkach możliwa większa intensywność.
- Bezobjawowi pacjenci z ciężką niedomykalnością zastawki aortalnej i ograniczoną funkcją skurczową lewej komory mogą wykonywać jedynie lekkie ćwiczenia do czasu wymiany zastawki.
- Pacjenci wysokiego ryzyka z powodu choroby aorty (średnica aorty >50 mm lub >45 mm w zespole Marfana lub Ehlersa-Danlosa) nie powinni uprawiać sportu do czasu wdrożenia skutecznego leczenia.
Informacje dla pacjentów
Informacje dla pacjentów w Medibas
szmery nad sercem
Niedomykalność zastawki aortalnej:
Trzeci ton serca:
Czwarty ton serca:
Więcej Informacji
Zobacz artykuł Ocena zdolności prowadzenia pojazdów
Źródła
Wytyczne
Vahanian A, Beyersdorf F, Praz F, et al. 2021 ESC/EACTS Guidelines for the management of valvular heart disease [published correction appears in Eur Heart J. 2022]- European Society of Cardiology/European Association for Cardio-Thoracic Surgery. Guidelines for the management of valvular heart disease, Stand 2021
.www.escardio.org European Society of Cardiology. Guidelines on sports cardiology and exercise in patients with cardiovascular disease, Stand 2020. www.escardio.org- American Society of Echocardiography. Recommendations for noninvasive evaluation of native valvular regurgitation, Stand 2017. www.ncbi.nlm.nih.gov
Piśmiennictwo
- Bekeredjian R, Grayburn P. Aortic Regurgitation. Circulation 2005; 112: 125-134. doi:10.1161/CIRCULATIONAHA.104.488825 DOI
- Maurer G. Aortic regurgitation. Heart 2006; 92: 994-1000. pmid:16775114 PubMed
- Wang S. Aortic regurgitation. Medscape, updated: Dec 7, 2021. Zugriff 01.07.23. emedicine.medscape.com
- European Society of Cardiology/European Association for Cardio-Thoracic Surgery. Guidelines for the management of valvular heart disease, Stand 2021. www.escardio.org
- Braun J, Krüger K, Manger B, et al. Cardiovascular comorbidity in inflammatory rheumatological conditions. Dtsch Arztebl Int 2017; 114: 197-203. doi:10.3238/arztebl.2017.0197 DOI
- Zoghbi W, Adams D, Bonow R, et al. Recommendations for Noninvasive Evaluation of Native Valvular Regurgitation. J Am Soc Echocardiogr 2017; 30: 303-371. doi:10.1016/j.echo.2017.01.007 DOI
- Lancellotti P, Tribouilloy C, Hagendorff A, et al. Recommendations for the echocardiographic assessment of native valvular regurgitation: an executive summary from the European Association of Cardiovascular Imaging. Eur Heart J Cardiovasc Imaging 2013; 14: 611-644. doi:10.1093/ehjci/jet105 DOI
- Boodhwani M, de Kerchove L, Glineur D, et al. Repair-oriented classification of aortic insufficiency: Impact on surgical techniques and clinical outcomes. J Thorac Cardiovasc Surg 2009; 137: 286-294. doi:10.1016/j.jtcvs.2008.08.054
DOI Zoghbi W, Adams D, Bonow R, et al. Recommendations for Noninvasive Evaluation of Native Valvular Regurgitation. J Am Soc Echocardiogr 2017; 30: 303-371. doi:10.1016/j.echo.2017.01.007DOI- Geißler H, Schlensak C, Südkamp M, et al. Heart Valve Surgery Today—Indications, Operative Technique, and Selected Aspects of Postoperative Care in Acquired Valvular Heart Disease. Dtsch Arztebl Int 2009; 106: 224-234. doi:10.3238/arztebl.2009.0224 DOI
- Sondergaard L, Aldershvile J, Hildebrandt P, Kelback H, Stahlberg F, Thomsen C. Vasodilatation with felodipine in chronic asymptomatic aortic regurgitation. Am Heart J 2000; 139: 667-674. PubMed
- Evangelista A, Tornos P, Sambola A, Permanyer-Miralda G, Soler-Soler J. Long-term vasodilator therapy in patients with severe aortic regurgitation. N Engl J Med 2005; 353: 1342-9. PubMed
- European Society of Cardiology. Guidelines for the diagnosis and treatment of acute and chronic heart failure. Stand 2021. www.escardio.org
- European Society of Cardiology. Guidelines on sports cardiology and exercise in patients with cardiovascular disease. Stand 2020. www.escardio.org
Lancellotti P, Tribouilloy C, Hagendorff A, et al. Recommendations for the echocardiographic assessment of native valvular regurgitation: an executive summary from the European Association of Cardiovascular Imaging. Eur Heart J Cardiovasc Imaging 2013; 14: 611-644. doi:10.1093/ehjci/jet105DOI
Autorzy
- Anna Fabian-Danielewska, dr n. med., specjalista medycyny rodzinnej; NZOZ Przychodnia Medycyny Rodzinnej w Szczecinie (recenzent)
- Adam Windak, prof. dr hab. n. med., specjalista medycyny rodzinnej; Uniwersytet Jagielloński Collegium Medicum w Krakowie (redaktor)
- Michael Handke, prof. dr n. med., specjalista chorób wewnętrznych, kardiologii i intensywnej terapii, Freiburg