Definicja: Stwardnienie zanikowe boczne (ALS) to postępująca choroba neurodegeneracyjna, która powoduje uszkodzenie wybranych neuronów ruchowych we wszystkich częściach układu nerwowego: w rdzeniu kręgowym, pniu mózgu oraz w korze ruchowej.
Epidemiologia: Zapadalność wynosi 1,5–2,5 nowych przypadków na 100 000 osób rocznie.
Objawy: ALS rozpoczyna się zazwyczaj asymetrycznie, a pierwsze objawy choroby są widoczne na kończynach. Do typowych pierwszych objawów należy osłabienie i niezdarność ruchowa rąk oraz postępująca stopniowo atrofia mięśni dłoni i ramion.
Badanie fizykalne: Wczesne objawy kliniczne obejmują atroficzne osłabienie mięśni, które często uwidacznia się początkowo w dłoniach i ramionach, nieznaczną spastyczność kończyn oraz ogólną hiperrefleksję.
Diagnostyka: Oprócz EMG wszystkie inne badania mają przede wszystkim na celu wykluczenie innych chorób.
Leczenie: Brak metod umożliwiających wyleczenie. Stosuje się terapie spowalniające przebieg choroby, leczenie objawowe i paliatywne.
Informacje ogólne
O ile nie zaznaczono inaczej, artykuł opiera się na tych referencjachpozycjach piśmiennictwa.1-2
Definicja
Zwana także chorobą neuronu ruchowego.
Stwardnienie zanikowe boczne (ALS) to postępująca, neurodegeneracyjna choroba, która powoduje uszkodzenie wybranych neuronów ruchowych we wszystkich częściach układu nerwowego: rdzenia kręgowego, pnia mózgu oraz kory ruchowej.
Stwardnienie zanikowe boczne występuje zarówno w górnym, jak i w dolnym neuronie ruchowym. Objawia się osłabieniem mięśni, ich atrofią, a u niektórych pacjentów także spastycznością.
Pierwsze (górne) neurony ruchowe są zlokalizowane w korze ruchowej i przekazują potencjały ruchowe do dolnych neuronów ruchowych.
Drugie (dolne) neurony ruchowe to eferentne komórki nerwowe przebiegające od rdzenia kręgowego lub pnia mózgu do poszczególnych mięśni.
Nakładanie się na inne choroby
ALS należy do chorób neuronów ruchowych. Badania genetyczne dowodzą, że granice pomiędzy ALS i niektórymi innymi chorobami nerwów ruchowych oraz otępieniem czołowo–skroniowym są płynne.3-4Do spektrum ALS zalicza się następujące choroby:
postępujące porażenie opuszkowe
zespół ramienia/nogi cepowatej (Flail–Arm/Flail–Leg Syndrome)
postępującą atrofię mięśniową (której nie należy mylić z postępującą dystrofią mięśniową)
pierwotne stwardnienie boczne
stwardnienie zanikowe boczne z otępieniem czołowo–skroniowym.
Ponadto obecnie przyjmuje się genetycznie, molekularnie i patofizjologicznie pokrywające się spektrum degeneracyjnych chorób neuronu ruchowego, które związane jest z agregacją określonych białek (TDP–43, SOD1, FUS) i obejmuje oprócz ALS następujące choroby:
dziedziczne paraparezy spastyczne (HSP)
opuszkowo–rdzeniowy zanik mięśni (SBMA)
rdzeniowy zanik mięśni (SMA).
Obraz kliniczny
Objawy choroby obejmują deficyty neurologiczne zarówno pierwszego, jak i drugiego neuronu ruchowego w postaci osłabienia mięśni ramion, nóg i twarzy oraz trudności w mówieniu, połykaniu i oddychaniu. Zaburzenia połykania stanowią główną przyczynę ślinotoku.
Epidemiologia
Zapadalność
W skali globalnej wynosi 1,5–2,5 nowych przypadków na 100 000 osób rocznie.5
W Polsce odnotowuje się 3 przypadki na 100 000 osób w skali rocznej.6
Chorobowość
Z uwagi na krótką oczekiwaną długość życia, wynosi jedynie 6–10 przypadków na 100 000 osób.5
Rozbieżności danych wynikają z różnej metodyki badań.
Według płci
Choroba częściej dotyczy mężczyzn, stosunek wynosi około 3:2 (M:K).
Wg wieku
Choroba pojawia się zazwyczaj po 40. roku życia.
Przeciętny wiek osoby chorej to około 55 lat, jednak może także występować u osób młodszych.
Rozmieszczenie geograficzne
Endemicznie, wysoka częstość występowania w 3 regionach zachodniego Pacyfiku, w tym na Guam, Zachodniej Nowej Gwinei i na półwyspie Kii w Japonii.
Etiologia i patogeneza
Przyczyna choroby nie jest znana, przypuszcza się, że etiopatogeneza jest złożona, a znaczenie przypisywane jest wielu czynnikom.
Postać dziedziczna i sporadyczna
W 5–10% przypadków choroba jest dziedziczona, najczęściej autosomalnie–dominująco – wiek jest jednym z kryteriów odróżniających od wariantu sporadycznego.
Około 90% wszystkich przypadków stanowi postać sporadyczna. Pod względem klinicznym jest niemal identyczna z postacią dziedziczną. Znanych jest kilka genów odpowiedzialnych za tę odmianę – występowanie ich zależne jest m.in. od położenia geograficznego.
Toksyczność glutaminianu
Istnieje założenie, że podwyższone stężenie pozakomórkowego glutaminianu powoduje obumieranie neuronów ruchowych, poprzez nadmierną aktywację receptorów dla glutaminianu.
Jego przyczyną może być brak aktywności transporterów wychwytu zwrotnego dla glutaminianu.
Przeciwdziałają temu substancje antyglutaminergiczne stosowane z powodzeniem u pacjentów z ALS.
Mutacje w genie C9ORF72
Odpowiadają za chorobę u około 1/4 pacjentów cierpiących na jej rodzinną postać oraz maksymalnie 10% osób cierpiących na postać sporadyczną.8
Mutacje w genie SOD1
U 10–20% pacjentów z dziedziczną oraz u 0,7–4% ze sporadyczną postacią choroby zaobserwować można mutację genu SOD1, który koduje enzym, dysmutazę ponadtlenkową miedź–cynk, rozkładającą toksyczne rodniki tlenowe do tlenu i nadtlenku wodoru.
Jedna z hipotez zakłada, że akumulacja oraz agregacja zmutowanego genu SOD1 ma toksyczne działanie na organelle, skutkując tym samym obumieraniem komórek.
Interferencje z mechanizmami antyapoptotycznymi mogą powodować zaprogramowane obumieranie neuronu ruchowego.
W przypadku ALS uszkodzenie neuronów powodować może być spowodowane przez ekscytotoksyczność, stres oksydacyjny, dysfunkcję mitochrondrialną oraz reakcje autoimmunologiczne.9-10
Patofizjologia
ALS to choroba neurodegeneracyjna odznaczająca się postępującą utratą korowych (czołowo–skroniowych), opuszkowych (most, rdzeń) oraz rdzeniowych neuronów ruchowych.
Obumieranie komórek ruchowych skutkuje degeneracją aksonalną oraz późniejszym odnerwieniem i reinerwacją odpowiednich grup mięśni.
Główną przyczynę stanowi utrata komórek ruchowych przedniego rogu rdzenia kręgowego oraz komórek ruchowych rdzenia kręgowego, pnia mózgu i kory mózgowej.
Choroba obejmuje najpierw duże neurony. Obumierające komórki są zastępowane przez komórki gwiaździste, czyli astrocyty.
Komórki, które przetrwały, są atroficzne i wypełnione lipofuscyną.
Wtręty cytoplazmatyczne/ciałka wtrętowe w degenerujących neuronach.
W przypadku znacznej utraty komórek w korze czołowo–skroniowej pojawiają się objawy otępienia.
Obraz histopatologiczny zapalenia małego stopnia.
Czynniki predysponujące
Wiek powyżej 40 lat.
Podejrzewa się, że na zwiększone ryzyko zachorowania na ALS mają wpływ różne czynniki środowiskowe. Dotychczas brak jest jednak wystarczającej populacji do badań oraz nie wykazano jednoznacznego związku między tymi czynnikami, a występowaniem schorzenia.
ICD–10
G12 Rdzeniowy zanik mięśni i zespoły pokrewne.
G12.2 Stwardnienie boczne zanikowe.
Diagnostyka
Kryteria diagnostyczne
Diagnostyka opiera się na oznakach postępującej degeneracji pierwszego i drugiego neuronu ruchowego w jednym lub kilku obszarach organizmu.
ALS można podejrzewać, gdy u pacjenta rozwija się podstępna utrata funkcji lub stopniowe, powoli postępujące, bezbolesne osłabienie w jednym lub większej liczbie obszarów ciała, bez zmian w zdolności odczuwania, bez innej, znanej przyczyny.
Stosuje się kryteria Gold Coast, które wykazują większą czułość w porównaniu z wcześniejszymi.13
Główne punkty w procesie diagnostycznym
Zaburzenie działania drugiego neuronu ruchowego
postępujący spadek siły oraz atrofia mięśniowa
badanie EMG pozwala wykryć postępującą neurogenną atrofię mięśniową (niedostępne w POZ)
Przez długi okres brak istotnych wahań, bez stabilizacji deficytów motorycznych, niemal liniowy rozwój choroby.
Różna lokalizacja zajętych chorobą mięśni w zależności od objętego chorobą odcinka ośrodkowego układu nerwowego: kora mózgowa, opuszki, obszar szyjny, obszar klatki piersiowej lub odcinek lędźwiowy kręgosłupa.
Początek choroby w obszarze rdzenia kręgowego
ALS rozpoczyna się zazwyczaj asymetrycznie, a pierwsze objawy choroby są widoczne w kończynach (w 75% przypadków). Choroba może się jednak ujawnić w każdym innym obszarze mięśni, w tym w nerwie przeponowym (oddychanie).
Początek choroby w odcinku szyjnym
Do typowych pierwszych objawów należą osłabienie i niezgrabność dłoni oraz postępująca stopniowo atrofia mięśni dłoni i ramion.
Pacjenci mają trudności z precyzyjnymi ruchami palców, którym towarzyszy ich zesztywnienie.
W ciągu kilku tygodni lub miesięcy choroba może objąć także mięsnieśnie dłoni lub ramienia drugiej połowy ciała.
Rozwija się atrofia mięśniowa oraz pojawiają fascykulacje.
Znaczenie kliniczne zyskują wówczas, gdy występują w wielu lokalizacjach i towarzyszy im osłabienie mięśni.
Początek choroby w obszarze odcinka kręgowego
Osłabienie mięśni może mieć także źródło w odcinku lędźwiowym kręgosłupa.
Uwidacznia się za sprawą częstego potykania oraz trudności z wchodzeniem po schodach (osłabienie proksymalne).
U wszystkich pacjentów choroba ma charakter postępujący. Występuje coraz większa spastyczność, nasila się ból podczas chodzenia, a w końcowym etapie choroby pacjenci pozostają praktycznie unieruchomieni.
Postępujące porażenie opuszkowe
W przypadku około 25% osób przed wystąpieniem objawów w innych obszarach ciała, pojawiają się oznaki porażenia opuszkowego.
Dochodzi do zmiany głosu, który staje się coraz bardziej ochrypły i niewyraźny (dyzartria).
Często występują także zaburzenia połykania oraz dysfagia.
Brak objawów ocznych.
Porażenie opuszkowe może pochodzić z dolnych neuronów ruchowych (porażenie opuszkowe) lub z górnych neuronów ruchowych (zespół rzekomoopuszkowy) lub z obu tych regionów.
Porażenie opuszkowe objawia się osłabieniem górnej i dolnej części twarzy oraz ograniczonymi ruchami języka, którym towarzyszy atrofia, osłabienie oraz fascykulacje języka.
Do objawów zespołu rzekomoopuszkowego należy niestabilność emocjonalna (patologiczny śmiech lub płacz), nagłe drganie szczęki oraz dyzartria.
Inne warianty zespołu
Pierwotne stwardnienie boczne
Dotyczy tylko górnych neuronów ruchowych.
Rokowanie jest bardziej korzystne niż w przypadku innych postaci ALS.
Postępująca atrofia mięśniowa
Dotyczy tylko dolnych rdzeniowych neuronów ruchowych.
Uwidacznia się głównie za sprawą porażenia i atrofii mięśni dystalnych w kończynach.
Oprócz deficytów ruchowych także deficyty poznawcze oraz zmiana zachowania.
Badanie fizykalne
W początkowym stadium ALS jest trudne do zdiagnozowania.
Objawy ze strony pierwszego neuronu ruchowego są często dyskretne i można je wykryć dopiero przeprowadzając odpowiednio ukierunkowane badanie neurologiczne.
Do częstych oznak choroby należą uogólnione fascykulacje, skurcze oraz zwiększone napięcie mięśni. Nie są to jednak swoiste objawy do zdiagnozowania ALS.
Atroficzne osłabienie mięśni, początkowo w dłoniach i ramionach.
Początkowe, stałe rozprzestrzenianie się objawów z objętych procesem chorobowym obszarów ciała, na obszary z nimi graniczące.
Domniemane „zatrzymanie choroby” lub „poprawa” stanu wskazują na inną od ALS etiologię.
W przypadku mięśni kończyn dolnych objawy choroby nie występują przez dłuższy czas.
Schemat rozdziału atrofii: objawy choroby występują w przywodzicielach, odwodzicielach i prostownikach palców oraz kciuków wcześniej niż w przypadku długich zginaczy.
W późniejszych etapach choroba uwidacznia się w mięśniach ramion.
Atroficzne osłabienie mięśni rozprzestrzenia się, obejmując stopniowo także szyję, język, gardło oraz mięśnie krtani, kończyny dolne oraz tułów.
W przypadku postępującego porażenia opuszkowego
Atrofia, ograniczona ruchliwość i fascykulacje języka oraz mięśni mimicznych.
Żywy odruch szczękowyżuchwowy.
Jeżeli objawy sensoryczne nie są spowodowane przez neurologiczną chorobę współistniejącą, nie można ich powiązać z diagnozą ALS.
U pacjentów z dodatnim wywiadem rodzinnym lub u osób, u których choroba rozpoczęła się w bardzo wczesnym wieku i szybko postępuje (podejrzenie mutacji de novo w genie FUS).
Po wcześniejszej konsultacji genetycznej i pisemnym wyrażeniu zgody.
Kolejność wyszukiwania genów wg częstotliwości występowania: na początku tylko C9ORF72, następnie SOD1, FUS, TARDBP (TDP–43).
W przypadku podejrzenia zespołu Kennedy'ego: gen receptora androgenowego.
Wskazania do wystawienia skierowania
W przypadku ostrego i ciężkiego porażenia wskazane jest natychmiastowe skierowanie do szpitala. Hospitalizacja powinna odbywać się w specjalistycznym ośrodku.
Leczenie
Cele leczenia
Opóźnienie rozwoju choroby.
Złagodzenie dolegliwości.
Ogólne informacje o leczeniu
Brak dostępnego leczenia przyczynowego ALS.
Zróżnicowanie dolegliwości oraz utrudnienia funkcjonowania zgłaszane przez pacjentów sprawiają, że wymagają oni interdyscyplinarnego i personalizowanego podejścia.
Leczenie modyfikujące przebieg choroby
Choć zbadano wiele różnych substancji czynnych, dotychczas (stan na listopad 2023) dopuszczony został jedynie riluzol.8
Może powodować wydłużenie początkowego okresu choroby. Udowodniono także, że wydłuża okres przeżycia pacjentów z objawami opuszkowymi o 2 do 3 miesięcy.8
Działanie antyglutaminergiczne.
Dawkowanie: doustnie 50 mg co 12 godzin – stosowanie wyższych dawek nie zwiększa efektywności leczenia.
Przepisywane przez neurologa.
Należy zachować ostrożność u pacjentów z chorobami wątroby – wykazuje hepatotoksyczność.
Leki w fazie badań klinicznych
Edarawon
Ma zdolność wychwytywania wolnych rodników, wiąże rodniki nadtlenkowe i nadtlenoazotyn.
Lek jest od 2018 roku dopuszczony w Japonii, Korei Południowej, Kanadzie i Szwajcarii.
W istotnych pod kątem dopuszczenia badaniach wykazano spowolnienie postępów choroby.
Ten efekt jest jednak prawdopodobnie ograniczony do pacjentów chorujących na ALS, którzy spełniają kryteria udziału w badaniu III fazy. Są to: objawy ALS w co najmniej 2 obszarach ciała, czas trwania choroby ≤2 lata, sprawność układu oddechowego (natężona pojemność życiowa 80%), stopień zaawansowania choroby od niskiego do średniego oraz postępy choroby od nieznacznych do średnich.
Z uwagi na negatywną ocenę Europejskiej Agencji Leków producent wycofał wniosek o dopuszczenie w czerwcu 2019 roku.
Rasagilina
Inhibitory MAO–B, od dłuższego czasu dopuszczone do leczenia choroby Parkinsona.
Randomizowane badanie z grupą kontrolną, w którym oprócz riluzolu wykorzystano rasagilinę, nie wykazało istotnego wpływu na przeżycie w całej populacji, lecz w podgrupie z szybkim postępem choroby stwierdzono istotny wpływ na postęp mierzonego w skali ALSFRS–R stopnia ciężkości choroby.17
W tej podgrupie można rozważyć stosowanie pozarejestracyjne.
Substancje znajdujące się obecnie w fazie III badań klinicznych (wybór, stan na listopad 2023):
Arimoklomol
Działa jako aktywator reakcji szoku termicznego.
Kwas tauroursodeoksycholowy (TUDCA)
Ma działanie antyapoptotyczne, a tym samym neuroprotekcyjne.
Masytynib
Inhibitor kinaz tyrozynowych.
Hamuje kinazę tyrozynową receptora czynnika stymulującego kolonię 1R (CSF–1R) i zapobiega indukowanej przez CSF proliferacji i ekspresji czynników zapalnych.
Fasudil
Inhibitor kinazy rho (ROCK).
Wydaje się poprawiać regenerację aksonową i zmieniać funkcje mikrogleju.
Amitryptylina, 10 mg 3 x na dobę (w zależności od reakcji dawkę można zwiększyć do 75 mg na dobę).
Skopolamina, plaster, 1,5 mg co 3 dni.
Atropina, krople, 1%, podawana podjęzykowo, 3–4 razy na dobę.
Bromek glikopironium.
Iniekcje toksyny botulinowej.
Radioterapia gruczołu ślinowego jako środek ostateczny.
Objawy ze strony układu oddechowego
Nadmierne wydzielanie śluzu w oskrzelach
Acetylocysteina, 200–400 mg 3 x na dobę może być przydatna, jeśli pacjent ma wystarczająco siły do odkrztuszania.
Kaszel wspomagany mechanicznie (asystor kaszlu)
urządzenie do mechanicznej insuflacji i eksuflacji
ułatwia mobilizację wydzieliny, gdy pacjent nie ma już siły na jej odkrztuszenie.
Ewentualnie odsysacz śliny z urządzeniem odsysającym, nawilżacz powietrza.
Niewydolność oddechowa
Objawy przewlekłego bezdechu nocnego takie jak zaburzenia snu oraz zmęczenie w ciągu dnia mogą występować na wiele miesięcy i lat przed ostateczną niewydolnością oddychania, znacznie pogarszając jakość życia.
w przypadku infekcji dróg oddechowych wczesne rozpoczęcie antybiotykoterapii.
W razie potrzeby środki rozrzedzające śluz, takie jak n–acetylocysteina.
Tracheotomia i wentylacja mechaniczna
W trakcie przebiegu choroby należy rozważyć kwestię inwazyjnego wspomagania oddychania.
Tracheotomię i inwazyjne wspomagania oddychania należy wprowadzić w przypadku istotnych wskazań, a zwłaszcza przy uwzględnieniu przebiegu choroby u pacjenta, jego systemu wartości oraz zasobów psychospołecznych oraz zasobów psychospołecznych.
Wentylacja mechaniczna w domu pozwala przedłużyć życie, zmniejsza objawy choroby, pozwalając tym samym polepszyć jakość życia, zwłaszcza w przypadku ALS z pierwotnymi objawami osiowymi.
Benzodiazepiny o krótkotrwałym działaniu (np. lorazepam) lub morfina.
Benzodiazepiny (np. lorazepam) mogą mieć działanie przeciwlękowe. Należy jednak także uwzględnić potencjalne działanie depresyjne na układ oddechowy. Z tego względu trzeba zachować ostrożność podczas ich stosowania.
SSRI, takie jak paroksetyna, jako rozwiązanie alternatywne.
Dalsze działania
Pomoce mechaniczne, takie jak wózki inwalidzkie, podesty czy windy.
Ergoterapia i fizjoterapia.
Podpora obejmująca szyje oraz tułów, umożliwiająca łagodzenie dolegliwości wskutek trudności z połykaniem śliny.
Profilaktyka odleżyn u unieruchomionych pacjentów.
Profilaktyka zakrzepów w przypadku postępującego braku mobilności
Należy zapewnić odpowiednie nawodnienie.
Zabiegi fizjoterapeutyczne.
Heparyny drobnocząsteczkowe, w przypadku przeciwwskazań bezpośrednie doustne leki przeciwzakrzepowe w niskich dawkach (pozarejestracyjnie).
W przypadku przeciwwskazań dotyczących profilaktyki farmakologicznej można stosować pończochy uciskowe (brak udowodnionej skuteczności w przypadku ALS lub zespołów przekrojowych).
Opieka psychosocjalna nad pacjentami i ich bliskimi ze strony:
psychoterapeuty
lekarza medycy paliatywnej
grup wsparcia.
Faza terminalna
Jak szacują lekarze, około 90% pacjentów chorujących na ALS umiera spokojnie, najczęściej we śnie. W przypadku odpowiedniej opieki paliatywnej nie dochodzi do bolesnego uduszenia.
W celu leczenia niepokoju i oznak duszności najlepiej jest podawać morfinę podskórnie lub dożylnie.
Do leczenia stanów lękowych można stosować lorazepam lub midazolam. Dawkę należy zwiększać stopniowo do uzyskania odpowiedniego działania.
Żadne z tych działań nie powoduje skrócenia życia chorego.
Przebieg, powikłania i rokowanie
Przebieg
Równomierne postępy choroby bez istotnych wahań. W przypadku domniemanego ustania objawów lub ich zmniejszenia należy zweryfikować diagnozę ALS. Średnia oczekiwana długość życia pacjentów chorujących na postępujące porażenie opuszkowe to około 3 lata.
W przypadku lżejszych postaci choroby, która w pierwszej kolejności zajmuje kończyny dolne, okres przeżycia jest dłuższy.
Powikłania
Nawracające infekcje płuc wskutek ich ograniczonej czynności.
Rokowanie
Około połowa pacjentów umiera w ciągu 2,5 roku od postawienia diagnozy.
W przypadku większości z nich przyczynę zgonu stanowi niewydolność płuc.
Po 10 latach żyje jeszcze około 10% chorych.
Z czasem pacjenci są coraz bardziej niesamodzielni i wymagają opieki.
Wskazania w przypadku złego rokowania
U chorych, w przypadku których choroba rozpoczyna się od objawów opuszkowych, rokowania są gorsze niż w przypadku tych, u których początkowe zmiany występują w rdzeniu kręgowym.
Na złe rokowanie wpływają: podeszły wiek na początku choroby, obniżona nasilona pojemność życiowa, krótki czas pomiędzy wystąpieniem objawów i pierwszą wizytą u lekarza oraz objawy opuszkowe na początku choroby.
Lepsze rokowania niż w innych postaciach ALS występują w następujących przypadkach:
zespołu Kennedy'ego
pierwotnego stwardnienia bocznego
zespołu ramienia/nogi cepowatej (Flail–Arm/Flail–Leg Syndrome).
W przypadku postępującej atrofii mięśniowej objawy opuszkowe występują często dopiero później lub wcale, lecz choroba często postępuje stosunkowo szybko, a rokowania są porównywalne z jej innymi postaciami.
Kontrola przebiegu
Kontrola przebiegu wymaga podejścia interdyscyplinarnego.
Szczególną uwagę należy zwrócić na parametry rozwoju choroby, które mogą wskazywać na konieczność zasadniczej zmiany leczenia, w tym leczenia szpitalnego
Krótka ankieta dla pacjentów chorujących na ALS/FRS–R umożliwiająca określenie ich stanu.
Stały kontakt pacjentów, ich bliskich, lekarza podstawowej opieki zdrowotnej, fizjoterapeutów, ergoterapeutów i personelu pielęgnacyjnego.
Należy także w razie potrzeby skorzystać z pomocy pracowników socjalnych, lekarzy medycyny paliatywnej, duchownych i dietetyków.
Proaktywne wsparcie pacjenta mające na celu zwiększenie akceptacji obecnej sytuacji oraz przygotowanie go na trudności, które mogą wystąpić w dalszym przebiegu choroby.
Informacje dla pacjentów
Edukacja pacjenta
O grupach i zespołach samopomocowych.
Pacjenci powinni poznać możliwości wsparcia społecznego.
Należy odpowiednio wcześnie omówić z pacjentem i jego bliskimi kwestię konieczności stosowania wentylacji mechanicznej w dalszym przebiegu choroby.
Pacjenci powinni spisać testament i opracować plan awaryjny, który trzeba stale weryfikować.
National Institute for Health and Care Excellence (NIH). Motor neurone disease: assessment and management. NICE guideline [NG42], 02.2016, aktualizacja: 06.2019, www.nice.org.uk
Brettschneider J., Del Tredici K., Toledo J.B., Robinson J.L., Irwin D.J. et al. Stages of pTDP-43 pathology in amyotrophic lateral sclerosis, Ann Neurol. 2013, 74: 20-38, pmid:23686809, PubMed
Braak H., Brettschneider J., Ludolph A.C., Lee V.M., Trojanowski J.Q,. Del Tredici K. Amyotrophic lateral sclerosis - a model of corticofugal axonal spread, Nat Rev Neurol. 2013, 9(12): 708-14, pmid:24217521, PubMed
Uenal H., Rosenbohm A., Kufeldt J., Weydt P., Goder K., Ludolph A., Rothenbacher D., Nagel G.; ALS registry Study Group. Incidence and geographical variation of amyotrophic lateral sclerosis (ALS) in Southern Germany - completeness of the ALS registry Swabia. PLoS One. 2014, 9(4):e93932, pmid:24722455, PubMed
Pugdahl K. et al. . Gold Coast diagnostic criteria increase sensitivity in amyotrophic lateral sclerosis, Clinl Neurophysiol. 2021, 132(12); 3183-9, pubmed.ncbi.nlm.nih.gov
Chiò A., Battistini S., Calvo A., Caponnetto C., Conforti F.L., Corbo M., Giannini F., Mandrioli J., Mora G., Sabatelli M.; the ITALSGEN Consortium,, Ajmone C., Mastro E., Pain D., Mandich P., Penco S., Restagno G., Zollino M., Surbone A. Genetic counselling in ALS: facts, uncertainties and clinical suggestions, J Neurol Neurosurg Psychiatry 2014, pmid: 23833266, PubMed
Hübers A., Marroquin N., Schmoll B., Vielhaber S., Just M. et al. Polymerase chain reaction and Southern blot - based analysis of the C9orf72 hexanucleotide repeat in different motor neuron diseases, Neurobiol Aging 2014, 35(5): 1214.1-6, pmid:24378086, PubMed
Miller R.G., Mitchell J.D., Moore D.H. Riluzole for amyotrophic lateral sclerosis (ALS)/motor neuron disease (MND), Cochrane Database of Systematic Reviews 2012, Issue 3. Art. No.: CD001447, pubmed.ncbi.nlm.nih.gov
Gadoth A., Nefussy B., Bleiberg M., et al. Transglutaminase 6 antibodies in the serum of patients with amyotrophic lateral sclerosis, JAMA Neurol 2015, 72: 676-81, pmid:25867286, PubMed
Beeldman E., Raaphorst J., Klein Twennaar M., de Visser M., Schmand B.A., de Haan R.J. The cognitive profile of ALS: a systematic review and meta-analysis update, J Neurol Neurosurg Psychiatry 2015, pmid:26283685, PubMed
Connolly S., Galvin M., Hardiman O. End-of-life management in patients with amyotrophic lateral sclerosis, Lancet Neurol 2015, 14: 435-42, pmid:25728958, PubMed
Goutman S.A. et al. .Recent advances in the diagnosis and prognosis of amyotrophic lateral sclerosis, Lancet Neurol 2022, 21(5), 480-93, pubmed.ncbi.nlm.nih.gov
Andersen P.M., Abrahams S., Borasio G.D., de Carvalho M., Chio A., Van Damme P., Hardiman O., Kollewe K., Morrison K.E., Petri S., Pradat P.F., Silani V., Tomik B., Wasner M., Weber M. EFNS guidelines on the clinical management of amyotrophic lateral sclerosis (MALS)--revised report of an EFNS task force. EFNS Task Force on Diagnosis and Management of Amyotrophic Lateral Sclerosis, Eur J Neurol., 2012 Mar, 19(3): 360-75, doi: 10.1111/j.1468-1331.2011.03501.x, DOI
Van Laere K.1, Vanhee A.2, Verschueren J.3, De Coster L.3, Driesen A.2, Dupont P.2, Robberecht W.4, Van Damme P.4. Value of 18fluorodeoxyglucose-positron-emission tomography in amyotrophic lateral sclerosis: a prospective study, JAMA Neurol. 2014May, 71(5): 553-61, pmid:24615479, PubMed
Cosgrove J., Jamieson S., Chowdhury F.U. Teaching NeuroImages: Hypometabolism of the primary motor cortex in primary lateral sclerosis: The stripe sign, Neurology 2015, 84(24): e206, www.ncbi.nlm.nih.gov
Ludolph A.C., Schuster J., Dorst J., et al. Safety and efficacy of rasagiline as an add-on therapy to riluzole in patients with amyotrophic lateral sclerosis: a randomised, double-blind, parallel-group, placebo-controlled, phase 2 trial, Lancet Neurol. 2018, 17(8): 681-8, doi:10.1016/S1474-4422(18)30176-5, DOI
Banfi P., Ticozzi N., Lax A., Guidugli G.A., Nicolini A., Silani V. A Review of Options for Treating Sialorrhea in Amyotrophic Lateral Sclerosis, Respir Care 2014, pmid:25228780, PubMed
Ludolph A.C., Dorst J., Dreyhaupt J., et al. Effect of High-Caloric Nutrition on Survival in Amyotrophic Lateral Sclerosis, Ann Neurol 2020, 87: 206-16, PMID: 31849093, PubMed
Opracowanie
Sławomir Chlabicz (recenzent/redaktor)
Marta Niwińska (recenzent)
Sławomir Chlabicz (redaktor)
Thomas M. Heim (recenzent/redaktor)
Postępująca choroba neurodegeneracyjna; Osłabienie; Niezdarność ruchowa ręki; Asymetryczne porażenie; Atrofia mięśni ręki; Atrofia mięśni ramienia; Atrofia mięśni ręki; Atroficzne osłabienie mięśniowe; Choroba neuronu ruchowego; Postacie choroby ALS; Postępujące porażenie opuszkowe; Syndrom Flail–Arm/Flail–Leg (ramienia/nogi cepowatej); Zespół zaniku mięśni typu Vulpian–Bernhardt; Postępująca atrofia mięśniowa; Pierwotne stwardnienie boczne; Stwardnienie boczne z otępieniem czołowo–skroniowym; Gen C9ORF72; Gen SOD1; Postać rodzinna stwardnienia zanikowego bocznego; Toksyczność glutaminianu; Ślinotok; Nadmierne wydzielanie śluzu w oskrzelach
Definicja: Stwardnienie zanikowe boczne (ALS) to postępująca choroba neurodegeneracyjna, która powoduje uszkodzenie wybranych neuronów ruchowych we wszystkich częściach układu nerwowego: w rdzeniu kręgowym, pniu mózgu oraz w korze ruchowej.