Definicja: Guzy błony śluzowej jamy ustnej, migdałków, podstawy języka, tylnej ściany gardła lub podniebienia miękkiego.
Częstość występowania: Guzy głowy i szyi są szóstym najczęściej występującym rodzajem guzów na świecie.
Objawy: Długi okres skąpoobjawowy. Ból gardła, ew. przeszkody w gardle („guli”), ból i zaburzenia połykania w późniejszych stadiach, niegojące się rany na śluzówce jamy ustnej i gardła, chrypka, trudności w połykaniu, uczucie zatkania nosa.
Badanie fizykalne: Często trudno gojące się rany/owrzodzenia w jamie ustnej, powiększony migdałek po jednej stronie, ew. powiększenie węzłów chłonnych i obrzęk w okolicy szyi.
Diagnostyka: Badania uzupełniające obejmują biopsję, RTG, TK, RM, scyntygrafię, pozytonowa tomografia emisyjna (PET) i endoskopię (laryngoskopia).
Leczenie: Chirurgia, radioterapia, chemioterapia i immunoterapia, w monoterapii lub w skojarzeniu.
Informacje ogólne
Definicja
Część ustna gardła to część, która łączy gardło z jamą ustną.
Nowotwory w tym obszarze zwykle występują na śluzówkach jamy ustnej, migdałkach, ale mogą również dotyczyć podstawy języka, tylnej ściany gardła lub podniebienia miękkiego.
Klasyfikacja
Klasyfikacja TNM
T0–T4 dla wielkości guza.
N0–N3 dla rozsiewu do regionalnych węzłów chłonnych w szyi.
M0–M1 dla przerzutów odległych.
Częstość występowania
Zapadalność raka jamy ustnej i gardła u kobiet wynosi obecnie ok. 7, a u mężczyzn ok. 16 na 100 000 osób rocznie.
Mężczyźni chorują od 3 do 4 razy częściej niż kobiety.
Zapadalność raka płaskonabłonkowego w świecie zachodnim gwałtownie wzrosła w ostatnich dziesięcioleciach1, co jest związane ze wzrostem zakażeń HPV.2
Średni wiek zachorowania: 61 lat dla mężczyzn i 66 lat dla kobiet.
Przy zakażeniach HPV częstość występowania nowotworów jamy ustnej i gardła wzrasta w populacji osób młodszych.
W Polsce w 2022 roku odnotowano 297 przypadków nowotworów jamy ustnej i gardła u kobiet i 737 przypadków u mężczyzn.3
Etiologia i patogeneza
Ponad 50% nowotworów gardła zlokalizowana jest w migdałkach, pozostałe są rozmieszczone mniej lub bardziej równomiernie na podstawie języka i podniebienia miękkiego, czasami znajdują się również na grzbietowej ścianie gardła.
Guz na wczesnym etapie często rozrasta się do sąsiednich narządów i kości/chrząstek .
Inne rodzaje nowotworów jamy ustnej i gardłą to również chłoniaki, chłoniaki nie-Hodgkina, gruczolakoraki lub mięśniakomięsaki prążkowanokomórkowe.
Bardzo często przerzuty do regionalnych węzłów chłonnych, ale także przerzuty odległe (płuca, wątroba, kości) występują już w momencie pierwszego wykrycia guza.
Czasami guz jest widoczny już przy oględzinach jamy ustnej i gardła: podejrzenie powinny wzbudzić niegojące się rany/owrzodzenia na i pod językiem, policzkach, jednostronnie powiększony migdałek z owrzodzeniami lub rankami w tylnej części gardła.
Ostateczne rozpoznanie następuje na podstawie biopsji i badania histopatologicznego.
Ultrasonografia, RM i TK umożliwiają stwierdzenie rozległości guza, zajęcia węzłów chłonnych i możliwych odległych przerzutów.
Scyntygrafia może wykazać odległe przerzuty.
Wskazania do skierowania do specjalisty
W przypadku podejrzenia nowotworu.
Leczenie raka jamy ustnej i gardła powinno być interdyscyplinarne, z udziałem9:
chirurga-onkologa (laryngologa)
onkologa klinicznego
radiologa
raditerapeuty.
Leczenie
Cele leczenia
Wyleczenie lub poprawa jakości życia.
Ogólne informacje o leczeniu
Leczenie zależy od rodzaju (rozpoznania histopatologicznego), umiejscowienia i stadium zaawansowania guza.9
wczesny stopień zaawansowania (I - II) • leczenie chirurgiczne lub radioterapia
miejscowo zaawansowany rak głowy i szyi (III - IV) • leczenie operacyjne z rekonstrukcją + pooperacyjna radioterapia lub radiochemioterapia • radiochemioterapia lub radioterapia w skojarzeniu z leczeniem celowanym • chemioterapia indukcyjna → chemioradioterapia
wznowa miejscowa • leczenie chirurgiczne, jeśli zmiana jest operacyjna • chemioterapia paliatywna.
Zwłaszcza w przypadku raka migdałków często pierwszym krokiem jest chirurgiczne usunięcie guza w całości.
Radioterapia i chemioterapia mogą być przeprowadzane później lub w pierwszej kolejności w przypadku bardzo małych guzów lub guzów nieoperacyjnych.
Czasami wystarczy jeden rodzaj terapii, ale często wybiera się połączenie chirurgii, terapii radioterapii i chemioterapii.
U pacjentów z chorobami ogólnoustrojowymii często jedyną metodą leczniczą jest chemioterapia stosowana w celu polepszenia jakości życia.
Leczenie chirurgiczne
Chirurgiczne usunięcie guza, w miarę możliwości całkowite
Jest stosowana w leczeniu pierwszego rzutu, a także pooperacyjnie i paliatywnie.
Stanowi najważniejszą metodą leczenia stosowaną bezpośrednio po leczeniu chirurgicznym.
Pooperacyjną radioterapię należy rozpocząć jak najwcześniej.
Po radioterapii w obszarze głowy i szyi należy rozważyć wskazania do uzupełnienia implantologicznego w celu poprawy jakości życia związanej ze zdrowiem jamy ustnej.
Promieniowanie może uszkodzić wrażliwe struktury, a tym samym obniżyć jakość życia.
Ponadto często występuje uciążliwa i trwała suchość w ustach (kserostomia), jeśli w polu promieniowania znajdują się gruczoły ślinowe, zwłaszcza ślinianka przyuszna.
Doustne podawanie pilokarpiny (5–10 mg 3 razy dziennie) prowadzi do znacznego subiektywnego złagodzenia suchości w ustach w porównaniu z grupą otrzymującą placebo.
Późnym następstwem radioterapii w obszarze mięśni żucia i mięśni przełyku może być włóknienie, prowadzące do ograniczenia czynności połykania i otwierania ust (szczękościsk).
Immunoterapia
W leczeniu raka jamy ustnej i gardła, należących do grupy nopwotworów głowy i szyi, można również zastosować immunoterapię.
Immunoterapia to innowacyjna strategia leczenia nowotworów polegająca na aktywacji układu immunologicznego.9
Niwolumab przynosi znaczące korzyści, jeśli chodzi o przeżywalność pacjentów z przerzutowym rakiem płaskonabłonkowym w obrębie głowy i szyi, przy czym wydaje się znacznie lepiej tolerowany niż chemioterapia i może znacząco poprawić jakość życia.12
Niwolumab jest refunowany w Polsce w ramach programu lekowego B.52 u pacjentów z nawrotowym lub przerzutowym płaskonabłonkowym rakiem jamy ustnej, gardła lub krtani, który uległ progresji po lub w trakcie leczenia opartego na pochodnych platyny spełniających łącznie kryteria włączenia do programu13:
histologicznie potwierdzony płaskonabłonkowy nowotwór jamy ustnej, gardła lub krtani
udokumentowane niepowodzenie wcześniejszej chemioterapii opartej na pochodnych platyny (w tym stosowaną w skojarzeniu z lekami anty-EGFR)
brak wcześniejszego leczenia lekami z grupy anty-PD-L/PD-L1
udokumentowany nawrót (miejscowy lub węzłowy) lub uogólnienie (przerzuty) stwierdzony w trakcie lub w ciągu 6 miesięcy po zakończeniu wcześniejszej chemioterapii z udziałem jednej z pochodnych platyny (w tym stosowanych w skojarzeniu z lekami anty-EGFR)
sprawność w stopniu 0-1 wg klasyfikacji WHO lub ECOG
brak aktywnych chorób autoimmunologicznych z wyłączeniem cukrzycy typu I, niedoczynności tarczycy (leczonej wyłącznie suplementacją hormonalną), łuszczycy, bielactwa.
Pembrolizumab jest refundowany w Polsce u dorosłych pacjentów z rozpoznaniem płaskonabłonkowego raka narządów głowy i szyi z ekspresją CPS ≥1, spełniających łącznie kryteria włączenia do programu:
histologicznie potwierdzony płaskonabłonkowy nowotwór jamy ustnej, ustnej lub krtaniowej części gardła lub krtani (z wykluczeniem raka typu nosogardłowego) z nawrotem miejscowym lub/i regionalnym po leczeniu loko regionalnym lub przerzutami odległymi
brak możliwości ratującego leczenia chirurgicznego lub radioterapii
niestosowanie wcześniejszego leczenia systemowego z wyłączeniem chemioterapii lub leczenia celowanego stosowanego łącznie z napromienianiem w ramach leczenia radykalnego
sprawność w stopniu 0-1 wg klasyfikacji WHO lub ECOG
wiek powyżej 18. roku życia
wykluczenie współwystępowania chorób o istotnym klinicznie znaczeniu bez możliwości kontroli za pomocą właściwego leczenia
nieobecność aktywnych chorób autoimmunologicznych z wyłączeniem cukrzycy typu 1., niedoczynności tarczycy w trakcie suplementacji hormonalnej, łuszczycy i bielactwa
wykluczenie ciąży lub karmienia piersią
nieobecność przeciwwskazań:
w przypadku monoterapii: brak przeciwskazań do stosowania pembrolizumabu zgodnie z Charakterystyką Produktu Leczniczego,
w przypadku terapii skojarzonej: brak przeciwskazań do stosowania pembrolizumabu i chemioterapii opartej na pochodnych platyny i 5-fluorouracylu (5-FU) zgodnie z odpowiednimi Charakterystykami Produktów Leczniczych.
Stres psychospołeczny i indywidualne potrzeby w zakresie leczenia psychoonkologicznego należy wyjaśnić na wczesnym etapie i w razie potrzeby rozpocząć leczenie.
Leczenie paliatywne
Paliatywną radiochemioterapię opartą na związkach platyny w skojarzeniu z cetuksymabem można stosować u pacjentów z nieuleczalną chorobą nowotworową, ale w dobrym ogólnym stanie fizycznym i zachowujących sprawność.
W przypadku pacjentów, u których ogólny stan fizyczny jest pogorszony, należy rozważyć monoterapię.
Pacjenci, u których stwierdzono wczesne stadium (T1–T2, N0) raka płaskonabłonkowego mają stosunkowo dobre rokowanie.
Długoterminowy wskaźnik przeżycia zmniejsza się w przypadku miejscowo zaawansowanej choroby (T3–T4) i jeśli występują przerzuty do węzłów chłonnych szyi.
Pomimo wysokiej czułości i swoistości procedury oceny stopnia zaawansowania, istnieje szczątkowe ryzyko ukrytych przerzutów odległych.
Średni 5-letni wskaźnik przeżycia wynosi ok. 50–60% i jest najlepszy dla kobiet.
Rak jamy ustnej i gardła związany z HPV ma lepsze rokowanie niż rak niezwiązany z HPV, zwłaszcza u osób niepalących.4,14-15
Mehanna H, Jones TM, Gregoire V, Kian Ang K. Oropharyngeal carcinoma related to human papillomavirus. BMJ 2010; 340: c1439. BMJ (DOI)
Mehanna H, Beech T, Nicholson T, et al. Prevalence of human papillomavirus in oropharyngeal and nonoropharyngeal head and neck cancer—systematic review and meta-analysis of trends by time and region. Head Neck 2012;35:747–55 www.ncbi.nlm.nih.gov
Krajowy Rejestr Nowotworów 2022. Nowotwory dna jamy ustnej, wargi, jamy ustnej i gardła, nieokreślonej części jamy ustnej, in situ jamy ustnej, przełyku i żołądka. onkologia.org.pl
Worden FP, Kumar B, Lee JS, Wolf GT, Cordell KG, Taylor JM, et al. Chemoselection as a strategy for organ preservation in advanced oropharynx cancer: response and survival positively associated with HPV16 copy number. J Clin Oncol 2008; 26: 3138-46. PubMed
Moore KA, Mehta V. The growing epidemic of HPV-positive oropharyngeal carcinoma: A clinical review for primary care providers. J Am Board Fam Med 2015; 28: 498-503. www.ncbi.nlm.nih.gov
O'Rorke MA, Ellison MV, Murray LJ, Moran M, James J, Anderson LA. Human papillomavirus related head and neck cancer survival: a systematic review and meta-analysis. Oral Oncol 2012;48:1191–201 www.ncbi.nlm.nih.gov
Dahlstrom KR, Li G, Tortolero-Luna G, Wei Q, Sturgis EM. Differences in history of sexual behavior between patients with oropharyngeal squamous cell carcinoma and patients with squamous cell carcinoma at other head and neck sites. Head Neck. 2011 Jun;33(6):847-55. doi: 10.1002/hed.21550 www.ncbi.nlm.nih.gov
McIlwain WR, Sood AJ, Nguyen SA, Day TA. Initial symptoms in patients with HPV-positive and HPV-negative oropharyngeal cancer. JAMA Otolaryngol Head Neck Surg 2014;140:441–7 www.ncbi.nlm.nih.gov
Spławski B. Klinika Nowotworów Głowy i Szyi Centrum Onkologii – Instytut im. Marii Skłodowskiej – Curie w Warszawie. cms-pl.bonnierhealthcare.no
Ferris LR.,, Blumenschein G., Fayette j. et al. Nivolumab for Recurrent Squamous-Cell Carcinoma of the Head and Neck N Engl J Med 2016;375:1856-1867. www.nejm.org
Cohen EEW., Soulières D., Le Tourneau C. et al. Pembrolizumab versus methotrexate, docetaxel, or cetuximab for recurrent or metastatic head-and-neck squamous cell carcinoma (KEYNOTE-040): a randomised, open-label, phase 3 study. Lancet 2019;393(10167):156-167. pubmed.ncbi.nlm.nih.gov
Harrington KJ, Ferris RL, Blumenschein G Jr. Nivolumab versus standard, single-agent therapy of investigator's choice in recurrent or metastatic squamous cell carcinoma of the head and neck (CheckMate 141): health-related quality-of-life results from a randomised, phase 3 trial. Lancet Oncol. 2017;18(8):1104 www.ncbi.nlm.nih.gov
Obwieszczenie Ministra Zdrowia z dnia 17 czerwca 2025 r. w sprawie wykazu refundowanych leków, środków spożywczych specjalnego przeznaczenia żywieniowego oraz wyrobów medycznych na 1 lipca 2025 r. Programy Lekowe Choroby Onkologiczne. Program B.52 Leczenie chorych z płaskonabłonkowym rakiem narządów głowy i szyi (ICD-10 C01, C02, C03, C04, C05, C06, C09, C10, C12, C13, C14, C32) www.gov.pl
Harris J, Wheeler R, Weber R, et al. Human papillomavirus and survival of patients with oropharyngeal cancer. N Engl J Med 2010; 363: 24-35. doi: 10.1056/NEJMoa0912217 DOI
Fakhry C, Westra WH, Li S, Cmelak A, Ridge JA, Pinto H, et al. Improved survival of patients with human papillomavirus-positive head and neck squamous cell carcinoma in a prospective clinical trial. J Natl Cancer Inst 2008; 100: 261-9. PubMed
Kreft i svelg cancer oris kreft i farynks cancer faryngis Orofarynkskreft kreft i orofarynks
Rak jamy ustnej i gardła; Zakażenie HPV; Szczepienie przeciw HPV; Guzy jamy ustnej i gardła; Rak migdałków; Leczenie nowotworów jamy ustnej i gardła; Immunoterapia; Niwolumab; pembrolizumab
rak jamy ustnej i gardla; zakazenie HPV; guzy jamy ustnej i gardla; leczenie nowotworow jamy ustnej i gardla; rak jamy ustnej; rak gardla; rak migdalkow
Definicja: Guzy błony śluzowej jamy ustnej, migdałków, podstawy języka, tylnej ściany gardła lub podniebienia miękkiego. Częstość występowania: Guzy głowy i szyi są szóstym najczęściej występującym rodzajem guzów na świecie.