Definicja: Uporczywy lęk niezwiązany z żadnymi określonymi sytuacjami zewnętrznym (lęk „wolnopłynący”), któremu zwykle towarzyszy zwiększone napięcie mięśniowe i nadpobudliwość wegetatywna.
Epidemiologia: Chorobowość w ciągu całego życia wynosi 3–5%. Stosunek kobiet do mężczyzn około 2:1. Średni wiek pierwszego zachorowania: 31 lat.
Objawy: Typowe objawy to ciągła nerwowość, drżenie, zwiększone napięcie mięśniowe, pocenie się, senność, kołatanie serca, zawroty głowy, zaburzenia snu i dyskomfort w nadbrzuszu. Pacjenci często obawiają się, że im samym lub komuś z ich bliskich może przydarzyć się jakieś nieszczęście.
Diagnostyka: Na podstawie wywiadu lekarskiego; w razie potrzeby bardziej kompleksowa psychodiagnostyka w celu przeprowadzenia diagnostyki różnicowej i wykrycia współistniejących chorób psychicznych. Badanie fizykalne, podstawowe badania laboratoryjne i EKG w celu wykluczenia somatycznych przyczyn objawów; w razie potrzeby dalsza diagnostyka internistyczna, neurologiczna lub laryngologiczna.
Leczenie: Psychoterapia: terapia poznawczo–behawioralna lub metody psychodynamiczne, grupy wsparcia pacjentów i grupy rodzinne. Farmakoterapia: pierwszy wybór to SSRI – escitalopram, sertralina lub paroksetyna, a z grupy SNRI – wenlafaksyna lub duloksetyna. W drugiej linii można stosować pregabalinę. Opipramol i buspiron są lekami rezerwowymi. Benzodiazepiny tylko w uzasadnionych, wyjątkowych przypadkach ze względu na wysoki potencjał uzależniający.
Informacje ogólne
Definicja według ICD–10
Niepokój jest uogólniony i uporczywy.
Nie jest on związany z żadnymi określonymi sytuacjami zewnętrznymi, ani nawet szczególnie mocniej odczuwalny w danych sytuacjach, jest raczej „wolnopłynący”.
Czynników genetycznych, które wydają się przejawiać w zmianach neurobiologicznych.
Czynników psychospołecznych.
Strach jako możliwy czynnik wyzwalający
Na przykład fobia lub stany lękowe po wypadku mogą przekształcić się w uogólnione zaburzenie lękowe.
Częste dolegliwości somatyczne, które z kolei są powodem do dalszych zmartwień.
Pacjenci często reagują na stres w sztywny i stereotypowy sposób.
Nie jest jasne, czy jest to przyczyna, czy skutek zaburzeń lękowych.
Czynniki predysponujące
Wysoki poziom „cech lękowych” (trait anxiety, osobowość lękowa).
Obciążenie rodzinne.
Stres związany z nieodpowiednimi strategiami radzenia sobie z nim.
Uraz.
ICD–10
F41 Inne zaburzenia lękowe.
F41.1 Zaburzenia lękowe uogólnione.
Diagnostyka
Informacje ogólne
W przypadku pacjentów z objawami lękowymi głównym celem diagnostyki w praktyce lekarza rodzinnego jest rozpoznanie w porę zaburzeń lękowych i towarzyszących im zaburzeń psychicznych, aby wzbudzić motywację do specjalistycznego leczenia.
Kryteria diagnostyczne
Definicja według ICD–10
A. Okres co najmniej 6 miesięcy nasilonego napięcia, martwienia się i odczuwania obaw dotyczących codziennych wydarzeń i trudności.
B. Występują co najmniej 4 z następujących objawów, przy czym jednym z nich musi być objaw wymieniony w punktach I–IV:
I. Objawy wzbudzenia autonomicznego:
odczucie bicia lub ciężaru, albo przyspieszenie czynności serca
pocenie się
drżenie lub dygotanie
suchość w jamie ustnej (nie spowodowana lekami ani odwodnieniem).
II. Objawy z zakresu klatki piersiowej i brzucha:
utrudnione oddychanie
uczucie dławienia się
ból lub dyskomfort w klatce piersiowej
nudności lub nieprzyjemne doznania brzuszne.
III. Objawy obejmujące stan psychiczny:
zawroty głowy, brak równowagi, wrażenie omdlewania, uczucie oszołomienia
poczucie nierealności przedmiotów (derealizacja) lub samego siebie (depersonalizacja)
obawa utraty kontroli, „zwariowania", wyłączania się
obawa śmierci.
IV. Objawy ogólne:
uderzenia gorąca, zimne dreszcze
poczucie drętwienia lub swędzenia.
V. Objawy napięcia:
napięcie, pobolewanie i ból mięśni,
niepokój, niemożność wypoczynku
poczucie zamknięcia, znalezienia się „na krawędzi" napięcia psychicznego
poczucie ciała obcego w gardle lub trudności połykania.
VI. Inne objawy niespecyficzne:
wzmożona reakcja na zaskoczenie lub przestrach
trudności w koncentracji, poczucie pustki w głowie z powodu lęku i zmartwień
stała drażliwość
trudności z zasypianiem z powodu zmartwień.
C. Zaburzenie nie spełnia kryteriów zaburzenia lękowego z napadami lęku panicznego (F41.0), zaburzenia lękowego w postaci fobii (F40.–), zaburzenia obsesyjno–kompulsyjnego (F42.–) ani zaburzenia hipochondrycznego (F45.2).
D. Najczęściej stosowane przesłanki wykluczenia. Zaburzenie nie jest spowodowane zaburzeniem somatycznym, jak nadczynność tarczycy, organicznym zaburzeniem psychicznym (F00–F09) ani zaburzeniem związanym z substancjami psychoaktywnymi (F10–F19), takim jak przyjęcie pochodnych amfetaminy lub odstawienie pochodnych benzodiazepiny.
Częste objawy oprócz tych wymienionych w ICD–10:
Zwiększone napięcie mięśni
łatwa męczliwość
trudności z koncentracją
drażliwość
zgrzytanie zębami podczas snu.
Nadpobudliwość autonomiczna (ale bez ataków paniki)
A. Nadmierny lęk lub obawy przed przyszłymi wydarzeniami, występujący często (częściej występuje niż nie występuje) przez okres co najmniej 6 miesięcy, dotyczący codziennych aktywności (szkoła, praca, itd.).
B. Dana osoba nie jest w stanie poradzić sobie z objawami i ich kontrolować.
C. Lęk lub obawy są związane z 3 (lub więcej) symptomami, wymienionymi poniżej (a przynajmniej niektóre z tych symptomów są częste – częściej występują niż nie występują – w okresie co najmniej 6 miesięcy):
niepokój psychoruchowy, nerwowość lub napięcie emocjonalne
łatwe męczenie się
problemy z koncentracją uwagi lub uczucie pustki w głowie
drażliwość
wzmożone napięcie mięśniowe
problemy z zasypianiem, wstawaniem lub niespokojny sen/niewysypianie się.
D. Do symptomów można również zaliczyć nudności, wymioty i przewlekłe bóle brzucha.
E. Zaburzenia nie można przypisać skutkom działania substancji (np. używek, leków), ani następstwom innych chorób (np. nadczynność tarczycy).
F. Zaburzenie nie może być łatwiejsze do wyjaśnienia obecnością innych zaburzeń psychicznych, takich jak zespół lęku napadowego, fobia społeczna, odosobnienie od osób bliskich, przyrost masy ciała w przebiegu jadłowstrętu psychicznego, zaburzenia somatyzacyjne lub przekonanie o obecności poważnej choroby somatycznej (hipochondria), itp.
Niepokój nie jest związany z konkretnymi sytuacjami (lęk „wolnopłynący”), ale jest wywoływany przez katastroficzne myślenie dotyczące przyszłych wydarzeń.
Typowe przedmioty obaw:
zdrowie własne i bliskich
praca
finanse.
Pacjenci żyją w ciągłym oczekiwaniu, że wszystkie możliwe negatywne zdarzenia faktycznie wystąpią.
Diagnostyka różnicowa
Nasilony lęk regularnie towarzyszy niemal wszystkim innym zaburzeniom psychicznym, takim jak np.:
Kwestionariusz Zdrowia Pacjenta służący do rozpoznawania depresji i lęku (Patient Health Questionnaire – PHQ).
W celu odróżnienia uogólnionych zaburzeń lękowych od innych zaburzeń lękowych oraz oceny nasilenia i przebiegu zaburzenia
Test Becka (Beck Anxiety Inventory – BAI).
Do oceny lęku i depresji u pacjentów z zaburzeniami fizycznymi lub (prawdopodobnie psychogennymi) dolegliwościami fizycznymi
Szpitalna Skala Lęku i Depresji (Hospital Anxiety and Depression Scale – HADS).
Badanie fizykalne
Wielu pacjentów z zaburzeniami lękowymi zgłasza się do lekarza z dolegliwościami fizycznymi, takimi jak kołatanie serca, pocenie się, drżenie, suchość ust, nudności, ból i napięcie mięśni.
Objawy te należy traktować poważnie, aby móc wykluczyć choroby somatyczne.
Nawet jeśli objawów nie można uzasadnić w sensie narządowym i medycznym, w żadnym wypadku nie wolno zbywać dolegliwości stwierdzeniem, że „to tylko psychika”.
Z drugiej strony należy unikać uporczywego koncentrowania się na kwestiach somatycznych poprzez nadużywanie diagnostyki z wykorzystaniem badań dodatkowych.
Tylko badania dodatkowe, które są niezbędne.
Nie należy stosować badań dodatkowych wyłącznie w celu uspokojenia pacjenta.
Należy poruszyć temat negatywnego wpływu zachowań asekuracyjnych: „jeszcze więcej badań diagnostycznych zwiększy Pana/Pani lęki”.
W razie potrzeby powtórzyć wywiad i badanie lekarskie.
Omówić z pacjentem cele i możliwe wyniki diagnostyki.
Podstawowa diagnostyka w celu wykluczenia organicznej przyczyny dolegliwości
Ewentualnie badania czynnościowe płuc (dostępne w AOS).
Ewentualnie badania obrazowe czaszki (RM, TK) – dostępne w AOS.
Ewentualnie EEG (dostępne w AOS).
Badania uzupełniające: zależnie od podejrzeń klinicznych
Internistyczne:
echo serca
RTG klatki piersiowej
Holterholter ciśnieniowy 24–godzinny
Holterholter EKG 24–godzinny.
Objawy neurologiczne:
badanie przedmiotowe
EEG
diagnostyka obrazowa
diagnostyka płynu mózgowo–rdzeniowego
USG Doppler naczyń szyjnych.
Diagnostyka laryngologiczna
elektronystagmografia
wideonystagmografia
próba kaloryczna
badanie błędnika
test rolowania.
Przesłanki leczenia w gabinecie lekarza rodzinnego
pacjenci z łagodnymi lub umiarkowanymi zaburzeniami lękowymi
diagnostyka ewentualnych chorób somatycznych i psychicznych
odpowiednie kwalifikacje psychoterapeutyczne lekarza rodzinnego, np. dodatkowe kwalifikacje w zakresie podstawowej opieki psychosomatycznej lub dalsze szkolenie w zakresie specjalistycznej psychoterapii.
Wskazania do skierowania do specjalisty
Skierowanie na psychoterapię
Najpóźniej po 6 tygodniach, jeśli nie nastąpiła wystarczająca poprawa.
Jeśli zaburzenie powoduje znaczące ograniczenia czynności albo niepełnosprawność w życiu codziennym.
Na życzenie pacjenta.
Skierowanie do specjalisty w dziedzinie psychiatrii i psychoterapii
Niewystarczająca odpowiedź na standardowo zalecane leki
Leki rezerwowe, takie jak duloksetyna, moklobemid i buspiron, należą do obszaru kompetencji specjalistów.
Możliwe wskazania do leczenia szpitalnego lub na oddziale dziennym:
nadużywaniu substancji jako nieadekwatnej próby samoleczenia z ryzykiem uzależnienia.
Unikanie uporczywego skupiania się na kwestiach somatycznych wskutek nadmiernej diagnostyki.
Odtworzenie:
codziennych czynności
ewentualnie pracy zawodowej
udziału w życiu społecznym.
Zachęcanie do:
oswojenia lęku
poszukiwania dróg wyjścia z lęku.
Ukierunkowanie indywidualnych celów na sytuację życiową osób dotkniętych chorobą.
Ogólne informacje o leczeniu
Pacjentom z uogólnionymi zaburzeniami lękowymi należy proponować:
psychoterapię
farmakoterapię.
Należy przy tym uwzględnić preferencje pacjenta po przekazaniu mu informacji.
W przekazywanej pacjentowi informacji szczególną rolę powinny odgrywać następujące aspekty farmakoterapii:
początek działania
trwałość
działania niepożądane
dostępność.
W przypadkach, w których psychoterapia lub farmakoterapia nie były wystarczająco skuteczne, należy zaproponować inną formę terapii lub połączenie psychoterapii i farmakoterapii.
Udowodniono skuteczność psychoterapii w leczeniu uogólnionych zaburzeń lękowych.
Najlepiej zbadana jest terapia poznawczo–behawioralna, również u starszych pacjentów.
Powinna ona mieć pierwszeństwo przed leczeniem farmakologicznym.
Zalecane leki
Antydepresanty (SSRI, SNRI) są lekami pierwszego wyboru.
Pregabalina może być skuteczna, ale jest zalecana tylko wtedy, gdy terapia przeciwdepresyjna nie przyniosła zadowalających efektów.
Ryzyko uzależnienia i nadużywania.
Benzodiazepin należy unikać ze względu na wysoki potencjał uzależnienia.
Psychoterapia
Terapia poznawczo–behawioralna
Elementy terapii poznawczo–behawioralnej uogólnionych zaburzeń lękowych
Psychoedukacja
dostarczanie informacji o zaburzeniu
omawia się często występujące obawy i fizyczne objawy lęku
odpowiednie materiały do samopomocy.
Podejścia poznawcze i metapoznawcze
przepracowywanie pozytywnych i negatywnych treści poznawczych i metatreści poznawczych (martwienie się o skutki samego zamartwiania się)
przezwyciężenie nierealistycznych założeń dotyczących korzyści i wad martwienia się
wypracowanie realistycznej oceny: jak prawdopodobne jest wystąpienie skutków, których pacjent się obawia i jak wiele cierpienia to wywołuje
nauka radzenia sobie z problemami wynikającymi z nietolerowania poczucia niestabilności i z perfekcjonizmu.
Narażenie
ekspozycja na osobiste katastrofy, których pacjent się obawia i związany z nimi stres
uczenie się tolerowania doświadczeń, które wzbudzają lęk, zamiast unikania ich.
Oduczanie się niewłaściwych zachowań związanych z bezpieczeństwem
Regulacja emocji:
techniki relaksacyjne
praktyka akceptacji i uważności (mindfulness).
Techniki rozwiązywania problemów:
ćwiczenie strategii rozwiązywania problemów w celu ograniczenia prób stosowania nieadekwatnych rozwiązań („zamartwianie się”)
rozpoznawanie i redukcja zachowań unikających
wzmocnienie umiejętności interpersonalnych
planowanie życia, wypracowywanie celów, przyjemne zajęcia, postrzeganie i docenianie dobrostanu psychicznego.
Zapobieganie nawrotom
Przygotowanie się na okresy, w których ponownie pojawią się lęki lub wydarzenia związane z dominującymi zmartwieniami.
Psychoterapia psychodynamiczna
Psychoterapia analityczna:
2–3 sesje tygodniowo, łączny czas trwania do 3 lat
przepracowywanie przedmiotu bieżących konfliktów
przezwyciężanie neurotycznych reprezentacji własnej osoby
przepracowywanie dysfunkcyjnych przekonań
rozwój strategii rozwiązywania problemów i regulacji ekspresji emocji.
Citalopram został dopuszczony do stosowania wyłącznie w leczeniu lęku napadowego, ale w podwójnej dawce jego działanie jest równoważne enancjomerowi, jakim jest escitalopram.
Wszystkie wymienione substancje wykazują potwierdzoną skuteczność w leczeniu uogólnionych zaburzeń lękowych.
Działanie przeciwlękowe (anksjolityczne) występuje dopiero po 2–4 tygodniach.
Nie mają potencjału uzależniającego.
Współistniejące objawy depresyjne lub przewlekłość wzmacniają wskazania do podawania leków przeciwdepresyjnych.
Więcej informacji na temat spektrum działań niepożądanych i możliwych interakcji poszczególnych leków przeciwdepresyjnych można znaleźć w artykule depresja.
Profilaktyka nawrotu choroby: w miarę możliwości należy kontynuować terapię przez co najmniej 1 rok po uzyskaniu remisji.2
Stopniowe zmniejszanie dawki
Leczenie lekami z grupy SSRI i SNRI należy wygaszać powoli, aby uniknąć objawów odstawienia.
Pregabalina – modulator kanałów wapniowych i lek przeciwdrgawkowy
Potwierdzona skuteczność
W porównaniu z benzodiazepinami u pacjentów z uogólnionymi zaburzeniami lękowymi.
Brak badań porównujących SSRI/SNRI z pregabaliną.3
Wydaje się, że działanie przeciwlękowe występuje około 1 tydzień po rozpoczęciu leczenia i ma wpływ zarówno na lęk, jak i na towarzyszące mu objawy somatyczne.
W badaniach klinicznych wskaźnik odstawienia leku z powodu działań niepożądanych wynosił około 12%.
W razie potrzeby dawkę należy zwiększyć do 150 mg 2 x na dobę po upływie 1 tygodnia.
W razie potrzeby dawkę należy zwiększyć do 225 mg 2 x na dobę po kolejnym tygodniu.
Dawka maksymalna to 300 mg 2 razyx na dobę.
Potencjał uzależniający
To, czy pregabalina wykazuje istotny potencjał uzależniający, jest przedmiotem dyskusji.4
Wydaje się jednak, że wyraźny potencjał uzależniający, taki jak w przypadku benzodiazepin, nie występuje.
Zgłoszenia przypadków nadużywania dotyczyły głównie osób uzależnionych od innych substancji i przyjmujących pregabalinę w połączeniu z innymi lekami lub narkotykami.
Ze względu na możliwe skutki odstawienia zaleca się powolne zmniejszanie dawki pod koniec leczenia.
Ograniczenia
Brak długoterminowych badań nad skutecznością i działaniami niepożądanymi.
Niepewność co do optymalnego schematu leczenia.
Wysokie koszty.
Opipramol – trójpierścieniowy lek anksjolityczny (o budowie chemicznej podobnej do trójpierścieniowych leków przeciwdepresyjnych)
Skuteczniejszy niż placebo i równie skuteczny jak alprazolam z grupy benzodiazepin w badaniu trójramiennym.
Są skuteczne w leczeniu uogólnionych zaburzeń lękowych.
Ze względu na ciężkie działania niepożądane (rozwój uzależnienia, itp.) benzodiazepin nie należy proponować pacjentom z uogólnionymi zaburzeniami lękowymi.
W wyjątkowych przypadkach (np. ciężkie choroby serca, przeciwwskazania do stosowania standardowych leków, sytuacja paliatywna, tendencje samobójcze) benzodiazepiny mogą być stosowane przez ograniczony czas przy starannej ocenie ryzyka i korzyści.
Leczenie powinno zasadniczo trwać tylko kilka tygodni.
Po długotrwałym leczeniu, benzodiazepiny należy odstawiać bardzo powoli (w razie potrzeby przez kilka tygodni).
Przepisywanie najmniejszego opakowania lub wydawanie pojedynczych tabletek.
Niezwłoczne poinformowanie pacjenta o ograniczonym okresie ważności recepty.
Wydawanie recept tylko osobiście.
Kannabinoidy
Zaburzenia lękowe są jednym z możliwych wskazań do terapeutycznego stosowania kannabinoidów.
Opinia ta opiera się na:
Badaniach u pacjentów z bólem, u których objawy lękowe zmniejszyły się pod wpływem preparatów z konopi indyjskich: dronabinolu, nabilonu lub nabiksimolu (więcej informacji w artykule leki zawierające kannabinoidy).5
Niewielkie badanie z udziałem 24 pacjentów z fobią społeczną, których losowo przydzielono do grupy otrzymującej kannabidiol (CBD, więcej szczegółów w artykule leki zawierające kannabinoidy) lub placebo. W przeprowadzonej następnie próbie prowokacyjnej, w której pacjenci musieli wygłosić mowę, osoby otrzymujące CBD wykazywały niższy poziom lęku niż osoby z grupy placebo.6
Dotąd brakuje kolejnych randomizowanych, kontrolowanych badań dotyczących skuteczności kannabinoidów w zaburzeniach lękowych.
Zalicza się do nich np. samodzielne leczenie za pomocą książek (biblioterapia), mediów audio, wariantów terapii poznawczo–behawioralnej wspomaganych komputerowo lub interdyscyplinarnych.
Skuteczność takich procedur nie jest w wystarczającym stopniu udokumentowana.7
Interwencje online oparte na terapii poznawczo–behawioralnej mogą być wykorzystywane w celu wypełnienia luki do czasu rozpoczęcia leczenia lub mogą towarzyszyć terapii jako instruktaż samopomocy.
W większości przypadków nie wykazano jeszcze skuteczności metod CAM w leczeniu stanów lękowych.
Pozytywne wyniki dotyczące anksjolitycznej skuteczności medytacji, a także olejku lawendowego i wyciągu z miłorzębu japońskiego, pochodzą z badań z wadami metodologicznymi i wymagają weryfikacji w dalszych odpowiednich badaniach.
Brak dowodów na korzyści ze stosowania innych leków ziołowych i homeopatycznych
Techniki relaksacyjne, takie jak trening autogenny lub praktykowanie uważności, wydają się być szczególnie przydatne jako elementy terapii poznawczo–behawioralnej (patrz wyżej).
Różne metody dotyku terapeutycznego badano w małych, nierandomizowanych badaniach, które nie pozwalają na wiarygodną ocenę skuteczności.
Inne procedury, w przypadku których brak jest dowodów na skuteczność u dzieci lub dorosłych:
akupunktura
masaże
biblioterapia
terapia tańcem
kinezyterapia
muzykoterapia.
Rehabilitacja
Wskazania
Przejście do stanu przewlekłego lub ryzyko przejścia w stan przewlekły pomimo wyczerpania możliwości leczenia ambulatoryjnego.
Zagrożenie wykluczeniem z życia zawodowego, zwłaszcza w przypadku niezdolności do pracy wynikającej z zaburzeń lękowych trwającej ponad 6 tygodni.
Zagrożenie wykluczeniem z życia społecznego lub brakiem samodzielności w wyniku zaburzeń lękowych.
Renta z tytułu niezdolności do pracy
Zaburzenia lękowe i depresja, a zwłaszcza choroby współistniejące, wydają się zwiększać prawdopodobieństwo późniejszego ubiegania się o rentę.
Wydaje się, że stosunkowo częściej dotyczy to młodych dorosłych niż osób powyżej 45. roku życia.
Pacjenci z zaburzeniami lękowymi nierzadko przechodzą na rentę bez wyczerpania wszystkich możliwości leczenia ambulatoryjnego i szpitalnego.
Dla większości osób wskazane jest utrzymanie pracy i nauczenie się radzenia sobie z wyzwaniami społecznymi w pracy przy pomocy wsparcia terapeutycznego.
Przebieg, powikłania i rokowanie
Przebieg
Uogólnione zaburzenie lękowe jest zwykle stanem przewlekłym, który często wymaga obserwacji i terapii przez całe życie.
Przebieg w większości etapowy.
Odsetek remisji wynosi 38% po 5 latach i 58% po 12 latach.
W okresie obserwacji trwającym 12 lat nawrót odnotowano u 45% pacjentów, u których uprzednio nastąpiła remisja choroby.
Obniżenie chorobowości w 5.–7. dekadzie życia.
Rokowanie
Bez leczenia zaburzenie to zwykle ma charakter przewlekły.
benzodiazepiny tylko w uzasadnionych, wyjątkowych przypadkach (patrz wyżej)
nie stosować opioidów ani innych leków przeciwbólowych o potencjale uzależniającym, takich jak stosowane w leczeniu współwystępującego bólu somatoformicznego
monitorowanie i leczenie współwystępujących uzależnień lub skłonności do uzależnień.
Locke A.B., Kirst N., Shulzt C.G. Diagnosis and management of generalized anxiety disorder and panic disorder in adults, Fam ily Physician, 2015, 91 (9): 617-24, aafp.org
Piśmiennictwo
Locke A.B., Kirst N., Shulzt C.G. Diagnosis and management of genralized anxiety disorder and panic disorder in adults American Family Physician, 2015, 91 (9): 617–624. Tłum. Pustkowski M. dostęp: 07.02.2024, mp.pl
Baldwin D., Woods R., Lawson R., Taylor D. Efficacy of drug treatments for generalised anxiety disorder: systematic review and meta-analysis, BMJ 2011, 342: d1199, BMJ (DOI)
Batelaan N.M., Bosman R.C., Muntingh A., Scholten W.D., Huijbregts K.M., van Balkom A. Risk of relapse after antidepressant discontinuation in anxietydisorders, obsessive-compulsive disorder, and post-traumatic stress disorder: systematic review and meta-analysis of relapse prevention trials, BMJ. 2017, 358: 3927, PMID: 28903922, PubMed
Frampton J. Pregabalin: A review of its use in adults with generalized anxiety disorder, CNS Drugs 2014, 9: 835-54, pmid:25149863, PubMed
Bonnet U., Richter E.L., Isbruch K., Scherbaum N. On the addictive power of gabapentinoids: a mini-review, Psychiatr Danub 2018, 30: 142-9, PMID: 29930223, PubMed
Whiting P.F., Wolff R.F., Deshpande S. et al. Cannabinoids for medical use: A systematic review and meta-analysis, JAMA 2015, 313: 2456-73, PMID: 26103030, PubMed
Bergamaschi M.M., Queiroz R.H.C., Chagas M.H.N. et al. Cannabidiol reduces the anxiety induced by simulated public speaking in treatment-nave social phobia patients, Neuropsychopharmacology 2011, 36: 1219-26, PMID: 21307846, PubMed
Olthuis J.V., Watt M.C., Bailey K., Hayden J.A., Stewart S.H. Therapist-supported Internet cognitive behavioural therapy for anxiety disorders in adults, Cochrane Database of Systematic Reviews 2016, Issue 3. Art: No.: CD011565, doi:10.1002/14651858.CD011565.pub2, DOI
Ravindran A.V., da Silva T.L. Complementary and alternative therapies as add-on to pharmacotherapy for mood and anxiety disorders: a systematic review, J Affect Disord 2013, 150: 707-19, pmid:23769610, PubMed
Definicja: Uporczywy lęk niezwiązany z żadnymi określonymi sytuacjami zewnętrznym (lęk „wolnopłynący”), któremu zwykle towarzyszy zwiększone napięcie mięśniowe i nadpobudliwość wegetatywna.