Informacje ogólne
Definicja
- Schistosomatoza jest chorobą wywoływaną przez przywry (Trematoda).1
- Synonimy: bilharcjoza, gorączka ślimacza
- Do zakażenia dochodzi poprzez kontakt z cerkariami (larwami) w ciepłych wodach słodkich.
- Obszary endemiczne w dużej części Afryki, we wschodniej Brazylii, w Wenezueli, Jemenie, Iraku, Syrii, Chinach, Laosie, Kambodży, na Filipinach, na Celebes
- Wyróżnia się stadium ostre i przewlekłe.
- stadium ostre (zespół Katayama)
- ogólnoustrojowa choroba gorączkowa z cerkariowym zapaleniem skóry
- stadium przewlekłe
- zmiany włókniste narządów wewnętrznych i powstawanie ziarniniaków w wyniku odpowiedzi immunologicznej na jaja, które znajdują się w tkankach
- stadium ostre (zespół Katayama)
- Została odkryta w 1851 r. przez niemieckiego chirurga Theodora Bilharza, który mieszkał i pracował w Kairze.2
Epidemiologia
- Schistosomatoza stanowi istotny problem na całym świecie.
- Zakażonych jest 200 mln osób, a narażonych na zakażenie 800 mln.3
- Powoduje poważne powikłania narządowe, w tym również zgony u 20 milionów osób rocznie.2
- Według szacunków WHO problem dotyczy 52 krajów.
- Zakażenie najczęściej dotyczy grupy wiekowej 10–19 lat.2
Epidemiologia1
- Schistosoma mansoni
- patogen postaci jelitowej i wątrobowej schistosomatozy
- Występuje w całej Afryce, Ameryce Południowej, na Karaibach i na Bliskim Wschodzie.
- Schistosoma haematobium
- patogen postaci moczowo-płciowej schistosomatozy
- Występuje na Bliskim Wschodzie i w Afryce Subsaharyjskiej.
- Schistosoma japonicum
- patogen azjatyckiej schistosomatozy jelitowej
- Występuje w Chinach, na Filipinach i w częściach Indonezji, sporadycznie także w Japonii.
- Schistosoma intercalatum i Schistosoma mekongi mogą również zarażać ludzi, ale występują rzadziej.
Etiologia i patogeneza
- Do zakażenia ludzi dochodzi po wniknięciu w skórę człowieka1cerkarii (stadium larwalne) żyjących w wodach słodkich.
- Prawdopodobnie możliwa jest również infekcja wrodzona.2
Cykl życiowy przywry Schistosoma (źródło: Centers for Disease Control and Prevention)
Cykl życiowy w organizmie człowieka
- Dorosłe przywry żyją w splotach żylnych jelita (Schistosoma mansoni i Schistosoma japonicum) lub w pęcherzu moczowym człowieka (Schistosoma haematobium).
- Ich jaja są wydalane z kałem lub moczem.
- Po zetknięciu z wodą wylęgają się z nich wyposażone w rzęski larwy (miracydia).
- Larwy te zarażają ślimaki wodne, a następnie z larw rozwijają się cerkarie.
- Cerkarie są wydalane przez ślimaka i unoszą się w wodzie, gdzie przeżywają do 72 godzin. Są zakaźne nawet do 36 godzin.
- Ślimak może wydalać tysiące cerkarii na dobę przez kilka miesięcy.
- Cerkarie mogą przenikać przez skórę człowieka.
- Im dłużej człowiek przebywa w wodzie, tym wyższe ryzyko zakażenia.
- Po penetracji cerkarie przemieszczają się wraz z krwią do wątroby, gdzie osiągają dojrzałość płciową.
- Po kolejnych 4–6 tygodniach dorosłe formy pasożyta osiedlają się w splotach żylnych ściany pęcherza moczowego lub jelita, gdzie samice składają jaja. Samice produkują codziennie od setek do tysięcy jaj.
- Następnie:
- Niektóre jaja wyposażone w kolec przechodzą do jelit lub pęcherza moczowego i są wydalane z kałem lub moczem.
- Część jaj przykleja się do ściany jelita lub pęcherza.
- Jeszcze inne jaja dostają się przez krwiobieg do wątroby, płuc lub innych organów.
Patogeneza
- Objawy to w 1. linii skutek reakcji immunologicznych.
- Antygeny z jaj stymulują lokalne limfocyty T do tworzenia ziarniniaków, wywołują wyraźne zmiany włókniste w tkankach.1
- Objawy i uszkodzenia tkanek różnią się w zależności od stopnia ciężkości zakażenia.
Czynniki predysponujące
- Pobyt w skażonej wodzie, np. podczas kąpieli/pływania, mycia się, wędkowania.
- Ryzyko zakażenia wzrasta wraz z wydłużeniem czasu kontaktu z wodą.
ICD-10
- B65 Schistosomatoza [bilharcjoza]
- B65.0 Schistosomatoza wywołana przez Schistosoma haematobium [schistosomatoza moczowa]
- B65.1 Schistosomatoza wywołana przez Schistosoma mansoni [schistosomatoza jelitowa]
- B65.2 Schistosomatoza wywołana przez Schistosoma japonicum
- B65.3 Zapalenie skóry cerkariowe
- B65.8 Inne schistosomatozy
- B65.9 Schistosomatoza, nieokreślona
Diagnostyka
Wskazania do diagnostyki schistosomatozy
- W przypadku przebywania w przeszłości na obszarze endemicznym schistosomatozy i wymienionych poniżej objawów/odchyleń w wynikach badań lub kontaktu ze słodką wodą na obszarach endemicznych, należy przeprowadzić diagnostykę.
- Jeśli pobyt odbył się mniej niż 3 miesiące temu:
- Jeśli pobyt odbył się więcej niż 3 miesiące temu:
- niespecyficzne
- eozynofilia o nieznanej przyczynie, niejasny zespół zmęczenia, niedokrwistość mikrocytarna o nieznanej przyczynie
- objawy ze strony przewodu pokarmowego
- przewlekła biegunka, włóknienie wątroby, nadciśnienie wrotne
- objawy z układu moczowo-płciowego
- hematuria, dyzuria, hemospermia, zwężenie moczowodu
- u kobiet: krwawienia, częste poronienia, ciąże pozamaciczne, bezpłodność, dyspareunia, ciąża pozamaciczna
- objawy sercowo-płucne
- włóknienie płuc, serce płucne, zapalenie naczyń płucnych
- objawy neurologiczne
- zapalenie rdzenia kręgowego, radikulopatia, zapalenie opon mózgowo-rdzeniowych i mózgu
- niespecyficzne
- U osób bezobjawowych powracających z krajów tropikalnych powinno być przeprowadzone badanie przesiewowe:
- U osób, które miały kontakt ze słodką wodą na obszarach występowania schistosomatozy lub jeśli schistosomatoza została wykryta u współpodróżnych.
- U osób, które przez dłuższy czas przebywały na terenach objętych schistosomatozą (np. podczas wyjazdów służbowych), nawet jeśli nie przypominają sobie kontaktu ze słodką wodą.
- Badanie przesiewowe powinno odbyć się co najmniej 3 miesiące po ostatniej możliwej ekspozycji.
- W badaniach przesiewowych wystarczające jest badanie serologiczne, ale zawsze należy stosować 2 różne testy serologiczne (w Polsce badania serologiczne nie są świadczeniem gwarantowanym w zakresie podstawowej opieki zdrowotnej).
Diagnostyka różnicowa
Schistosomatoza jelitowa
- Wczesne stadium
- ameboza
- zakażenie Shigella dysenteriae
- dur brzuszny
- malaria
- Późniejsze stadia
- leiszmanioza trzewna
- „normalne” polipy jelita
- przewlekłe nieswoiste zapalenia jelit
- zapalenie wątroby
Schistosomatoza pęcherza moczowego
Wywiad lekarski
- Kontakt ze słodką wodą na terenach endemicznych lub z zakażonymi osobami
- U 50–60% pacjentów zakażenie przebiega objawowo.2
Cerkariowe zapalenie skóry
- Po wniknięciu cerkarii miejscowo na skórze mogą pojawić się bąble, świąd, rumień lub wybroczyny, które utrzymują się do 5 dni4.
- Postać znana również jako świąd pływaków ma łagodny przebieg5.
- Świąd pływaków wywołują schistosomy, które mają za żywicieli ptactwo wodne. Nie osiągają dojrzałości płciowej w organizmie człowieka i dlatego nie wywołują objawów ogólnoustrojowych.
Ostra schistosomatoza (zespół Katayama)
- Choroba manifestuje się głównie reakcją alergiczną.
- Okres wylęgania wynosi 2–7 tygodni.
- Rozpoczyna się nagle gorączką, złym samopoczuciem, pokrzywką, biegunką (ewentualnie krwawą), bólami mięśniowymi, suchym kaszlem, w badaniach laboratoryjnych - leukocytozą i wyraźną eozynofilią.
- Zespół Katayama często występuje u turystów i innych osób, które tylko czasowo były narażone na patogen.4,6
Przewlekła schistosomatoza
-
Objawy mogą pojawić się od 6 miesięcy do kilku lat po zakażeniu.
Jajo patogenu Schistosoma mansoni - Akumulacja jaj w tkankach po migracji do pęcherza moczowego i przewodu pokarmowego lub po wniknięciu do wątroby, śledziony, płuc lub ośrodkowego układu nerwowego
- Jaja wydzielają enzymy proteolityczne, które wywołują typowe eozynofilowe i ziarniniakowe reakcje zapalne, a w dalszym przebiegu prowadzą do zmian włóknistych.7
- W przypadku schistosomatozy jelitowej
- biegunka, bóle brzucha, zaburzenia czynności jelit, hematochezja
- W przypadku schistosomatozy pęcherza moczowego
- Schistosomatoza wątroby
- Stanowi mieszaną formę wczesnej zapalnej i późniejszej włóknistej choroby wątroby.8
- hepatomegalia, zwłóknienie wątroby, nadciśnienie wrotne
- Schistosomatoza płucna
- Neuroschistosomatoza
- zapalenie rdzenia kręgowego, zapalenie opon mózgowo-rdzeniowych i mózgu
- Dotyczy przede wszystkim płuc i może powodować objawy oskrzelowe.
- Inne formy to schistosomatoza układu moczowo-płciowego i neuroschistosomatoza
- Schistosomatoza narządów płciowych
- Zakażenie S. haematobium często prowadzi do zajęcia układu rozrodczego.
- Zajęcie jajowodów często prowadzi do bliznowacenia i zwiększonej tendencji do ciąż pozamacicznych lub niepłodności.
Badanie przedmiotowe
- Możliwe nieprawidłowści w badaniu przedmiotowym w ostrej schistosomatozie to uogólnione obrzęki węzłów chłonnych, gorączka, wysypka skórna.
- Hepatosplenomegalia występuje często zarówno w postaci ostrej, jak i przewlekłej.
- Istotne są: typowa historia podróży z kontaktem z wodami śródlądowymi i wyniki badań przedmiotowych.
Badania laboratoryjne
- W Polsce wykonywane w ramach opieki specjalistycznej.
- U objawowych pacjentów należy wykonać badanie serologiczne oraz testy parazytologiczne na obecność jaj Schistosoma w kale lub moczu.
- mocz w przypadku obszarów endemicznych S. haematobium, kał w przypadku obszarów endemicznych S. mansoni lub S. japonicum
- Złotym standardem są mikroskopowe badanie moczu i kału na obecność jaj (może być wymagane kilka badań).9-10
- Jaja są łatwe do rozpoznania i określenia.
- Jajo można wykryć najwcześniej po 4–10 tygodniach.
- Wykrycie jaj jest uważane za dowód zakażenia nawet w przypadku ujemnego wyniku badania serologicznego.
- Wykrywanie jaj w kale
- Przekazanie 3 kolejnych próbek kału w płynie konserwującym do odpowiedniego laboratorium w celu mikroskopowego wykrycia jaj (w Polsce świadczeniem gwarantowanym w podstawowej opiece zdrowotnej jest badanie kału na obecność pasożytów, bez możliwości wskazania formy rozwojowej pasożyta oraz bez możliwości zabezpieczenia próbki w wymagane płyny konserwujące).
- Wykrywanie jaj w moczu
- Możliwie szybkie przesłanie 3 kolejnych zbiórek moczu (mocz między 10.00 a 14.00) do laboratorium prowadzącego mikroskopowe wykrywanie jaj (w Polsce badanie nie należy do świadczeń gwarantowanych w podstawowej opiece zdrowotnej).
- Serologia (wykrywanie specyficznych przeciwciał)
- Przesłanie ok. 2 ml surowicy do laboratorium wykonującego immunodiagnostykę schistosomatozy (w Polsce badanie nie należy do świadczeń gwarantowanych w podstawowej opiece zdrowotnej).
- Dalsze badania
- morfologia krwi oraz rozmaz krwi obwodowej, transaminazy wątrobowe, GGTP, bilirubina, fosfataza alkaliczna, mocz i osad moczu, kreatynina, białko całkowite i proteinogram
- USG jamy brzusznej
Badanie uzupełniające, ewentualnie konsultacje u specjalistów
Jajo Schistosoma japonicum
- W przypadku potwierdzonego zakażenia S. mansoni, S. intercalatum, S. mekongi lub S. japonicum oraz jeśli pacjent pochodzi z obszaru endemicznego:
- W przypadku potwierdzonego zakażenia S. haemotobium:
- USG jamy brzusznej i układu moczowo-płciowego
- u kobiet
- badanie ginekologiczne (w celu wykluczenia schistosomatozy narządów płciowych z owrzodzeniami i brodawczakami błony śluzowej narządów płciowych) - w Polce badanie ginekologiczne nie należy do zakresu świadczeń lekarza podstawowej opieki zdrowotnej. Wizyta w poradni ginekologicznej nie wymaga skierowania od lekarza podstawowej opieki zdrowotnej
- u mężczyzn
- z objawami zapalenia prostaty: oznaczenie PSA
Wskazania do skierowania do specjalisty/szpitala
- Leczenie i diagnostyka schistosomatozy we współpracy ze specjalistami medycyny tropikalnej
- W przypadku zespołu Katayama — skierowanie do ośrodka medycyny tropikalnej
- W przypadku podejrzenia obecności schistosomatozy mózgowej: skierowanie do szpitala
- Przy jakiejkolwiek oznace zakażenia S. haematobium: skierowanie do ginekologa
- W przypadku powikłań moczowo-płciowych: skierowanie do urologa
Leczenie
Cele leczenia
- Powrót do zdrowia
- Eliminacja pasożyta
Ogólne informacje o leczeniu
- Farmakoterapia jest skuteczna u większości pacjentów.
- Prazykwantel w przypadku wszystkich form schistosomatozy, dawkowanie w zależności od rodzaju patogenu (lek nie jest zarejestrowany w Polsce w preparatach stsowanych u ludzi).
- W przypadku zespołu Katayama możliwa jest jedynie terapia objawowa w ośrodku medycyny tropikalnej.
- Uzupełniająco konieczne może być również zastosowanie chirurgicznych metod leczenia.
Farmakoterapia
- Zespół Katayama: leczenie objawowe w ośrodku medycyny tropikalnej
- Prazykwantel działa niewystarczająco skutecznie na młodociane Schistosoma.
- Lekiem z wyboru w przypadku postaci przewlekłych jest zawsze prazykwantel, którego dawkowanie zależy od patogenu.
- Zakażenie S. haematobium lub S. mansoni (oraz zakażenie podwójne)
- 40 mg/kg m.c. na dobę, przez 3 dni
- Zakażenie S. intercalatum, S. mekongi, S. guineensis lub S. japonicum
- 60 mg/kg m.c. na dobę, przez 3 dni
- Podejrzenie zakażenia bez wykrycia jaj
- Jeżeli zakażenie nie zostało nabyte we Wschodniej lub Południowo-Wschodniej Azji, prawdopodobnie jest to zakażenie S. haematobium lub S. mansoni.
- 40 mg/kg m.c. na dobę, przez 3 dni
- Prazykwantel zazwyczaj jest dobrze tolerowany. Sporadycznie mogą wystąpić: zawroty głowy, senność, gorączka, zaburzenia żołądkowo-jelitowe, rzadko zmiany skórne o charakterze pokrzywki .
- Przeciwwskazania: brak, w przypadku ciężkich zaburzeń czynności wątroby — leczenie należy ograniczyć do 1 dnia.
- Interakcje: jednoczesne podawanie cymetydyny może zwiększyć stężenie w osoczu, jednoczesne podawanie chlorochiny może zmniejszyć biodostępność.
- W ostrej schistosomozie przed włączeniem leczenia przyczynowego lub razem z prazykwantelem stosuje się glikokortykosteroidy; zwykle prednizon doustnie 20-40 mg 1 raz na dobę do 6 dni.11
- W przypadku schistosomatozy mózgowej (zapalenie szpiku i korzeni nerwów, radikulopatia, zapalenie mózgu) wskazane są glikokortykosteroidy i ewentualnie także leki przeciwdrgawkowe.
Inne terapie
- Zabiegi chirurgiczne są wskazane przede wszystkim w przypadku powikłań, np:
- zwężenie moczowodu: resekcja struktur włóknistych
- pseudopolipy w jelicie lub pęcherzu moczowym: resekcja
- żylaki przełyku we włóknieniu wątroby: nieselektywne beta-blokery, ewentualnie podwiązanie, skleroterapia lub w razie potrzeby przezszyjne wewnątrzwątrobowe zespolenie wrotno-układowe (transjugular intrahepatic portosystemic shunt — TIPS)
Zapobieganie
- Szczepionki nie są jeszcze dostępne, ale są w trakcie opracowywania.
- Unikanie kąpieli w skażonych wodach. W przypadku nieuniknionego kontaktu z wodą noszenie odzieży ochronnej (butów, rękawic).
- Unikanie oddawania moczu i defekacji w pobliżu zbiorników wodnych, w których odbywa się kąpiel lub mycie. Montaż sanitariatów i wyjaśnienie zasad ich użytkowania.
- W największym chińskim jeziorze śródlądowym w ciągu 2 lat udało się ograniczyć występowanie choroby o 75%, między innymi dzięki wyposażeniu rolników uprawiających ryż w gumowe obuwie chroniące.12
Przebieg, powikłania i rokowanie
Powikłania
- U dzieci — zahamowanie wzrostu
- Krwawienie z górnego odcinka przewodu pokarmowego
- Niewydolność nerek
- Odmiedniczkowe zapalenie nerek
- Hematuria
- Raki wątroby, pęcherza moczowego i pęcherzyka żółciowego
- Nadciśnienie płucne
- Serce płucne
- Niedowłady, zapalenie rdzenia kręgowego
- Niepłodność
- Niedokrwistość
- Nadciśnienie wrotne, marskość wątroby
- Ciąża pozamaciczna
- Podwyższone ryzyko wystąpienia chorób przenoszonych drogą płciową
- zmiany błony śluzowej narządów płciowych przy S. haematobium
Przebieg
Zespół Katayama
- U większości pacjentów następuje samoistne wyzdrowienie po 2–10 tygodniach.
- Czasami możliwy cięższy i bardziej długotrwały przebieg choroby z utratą masy ciała, dusznością, biegunką, rozlanymi/uogólnionymi bólami brzucha, hepatosplenomegalią i rozległymi wysypkami skórnymi.9
Przewlekłe zakażenie
- Objawy przewlekłego zakażenia przewodu pokarmowego lub pęcherza moczowego zwykle nie występują u turystów w regionach endemicznych ze względu na krótki czas narażenia (zwykle potrzeba kilka lat).
- Ryzyko rozwoju powikłań narządowych zależy od liczby jaj w organizmie.2
- U 4–8% pacjentów z nieleczonym zakażeniem S. mansoni, S. japonicum lub S. mekongi dochodzi do powikłań żołądkowo-jelitowych.13
- Wśród pacjentów z powikłaniami ze strony przewodu pokarmowego u 7,7% rozwija się nadciśnienie płucne (co stanowi ok. 270 000 przypadków na świecie).13
- Współzakażenia wirusowym zapaleniem wątroby typu B lub C i S. mansoni często wykazują szybką progresję choroby wątroby.2
- U 2–4% pacjentów z nieleczonym zakażeniem S. japonicum rozwijają się powikłania ze strony OUN (w przypadku jaj mniejsze niż w przypadku innych postaci).14
Dalsze postępowanie
- W kontrolnych badaniach parazytologicznych należy wziąć pod uwagę, że obumarłe jaja pozostają w tkankach przez długi czas i mogą być również długo wydalane z kałem i/lub moczem. Ocena żywotności jaj jest istotna. Jaja giną w ciągu 3 miesięcy od złożenia. Wykrycie żywotnych jaj w późniejszym czasie świadczy o niepowodzeniu leczenia lub o ponownym zakażeniu.
- Zakażenia z wykrytymi jajami S. haematobium
- po 6, 12 i 24 miesiącach:
- badanie moczu
- 3-krotne badanie moczu w celu badania pod kątem obecności jaj Schistosoma
- kontrola ewentualnych następstw/powikłań choroby w badaniach obrazowych (w warunkach POZ: RTG wybranych części układu kostengo, USG wybranych narządów, TK płuc w ściśle określonych wskazaniach)
- po 12 i 24 miesiącach:
- badanie serologiczne na obecność specyficznych przeciwciał (jeśli to możliwe, w tym samym laboratorium)
- Interpretacja
- W przypadku braku wykrycia jaj w 3 badaniach kontrolnych oraz w przypadku spadku stężenia lub braku przeciwciał po 12 i 24 miesiącach: zakażenie uważa się za wyleczone.
- Jeśli jaja nadal są wykrywane lub jeśli nie obserwuje się spadku stężenia przeciwciał: powtórne leczenie prazykwantelem.
- po 6, 12 i 24 miesiącach:
- Zakażenia z wykrytymi jajami S. japonicum, S. mansoni, S. intercalatum lub S. mekongi
- po 6, 12 i 24 miesiącach:
- 3-krotne badanie kału na obecność jaj Schistosoma
- kontrola ewentualnych następstw/powikłań choroby w badaniach obrazowych
- po 12 i 24 miesiącach:
- badanie serologiczne na obecność specyficznych przeciwciał (jeśli to możliwe, w tym samym laboratorium)
- Interpretacja
- W przypadku braku wykrycia jaj w 3 badaniach kontrolnych oraz w przypadku spadku stężenia lub ujemnych przeciwciał po 12 i 24 miesiącach: zakażenie uważa się za wyleczone.
- Jeśli jaja nadal są wykrywane lub jeśli nie obserwuje się spadku stężenia przeciwciał: powtórne leczenie prazykwantelem.
- po 6, 12 i 24 miesiącach:
Rokowanie
- Przy wczesnym rozpoznaniu i odpowiednim leczeniu 95–100% pacjentów zostaje wyleczonych.15
- Pacjenci ze zmianami nerkowymi, wątrobowymi czy mózgowymi również zwykle wykazują dobre rokowanie przy zastosowaniu terapii.16
- Rokowanie jest złe u pacjentów, którzy już mają płucne lub wrotne nadciśnienie bądź serce płucne.2
Informacje dla pacjentów
Materiały edukacyjne dla pacjentów
Ilustracje
Cykl życiowy przywry Schstosoma (źródło: Centers for Disease Control and Prevention)
Jajo patogenu Schistosoma mansoni (źródło: Centers for Disease Control and Prevention)
Jaja Schistosoma haematobium (źródło: Centers for Disease Control and Prevention)
Źródła
Piśmiennictwo
- Chuah C, Gobert GN, Latif B, et al. Schistosomiasis in Malaysia: A Review. Acta Trop 2019; 190: 137-43. www.ncbi.nlm.nih.gov
- Ahmed SH, Bronze MS. Schistosomiasis. Medscape, last updated Sep 20, 2018 emedicine.medscape.com
- Steinmann P, Keiser J, Bos R, et al. Schistosomiasis and water resources development: systematic review, meta-analysis, and estimates of people at risk. Lancet Infect Dis 2006; 6: 411-25. PubMed
- Bottieau E, Clerinx J, De Vega MR, et al. Imported Katayama fever: clinical and biological features at presentation and during treatment. J Infect 2006; 52: 339-45. PubMed
- Horak P and Kolarova L. Molluscan and vertebrate immune responses to bird schistosomes. Parasite Immunol 2005; 27: 247-55. PubMed
- Hatz C. Schistosomiasis: an underestimated problem in industrialised countries? J Travel Med 2005; 12: 1-2. PubMed
- Cheever AW, Hoffmann KF and Wynn TA. Immunopathology of schistosomiasis mansoni in mice and men. Immunol Today 2000; 21: 465-6. PubMed
- Abath FGC, Morais CNL, Montenegro CEL, Wynn TA and Montenegro SML. Immunopathogenic mechanisms in schistosomiasis: what can be learnt from human studies? Trends Parasitol 2006; 22: 85-91. PubMed
- Colley DG, Bustinduy AL, Secor WE, et al. Human schistosomiasis. Lancet. 2014 Jun 28;383(9936):2253-64. www.ncbi.nlm.nih.gov
- Ochodo EA, Gopalakrishna G, Spek B, Reitsma JB, van Lieshout L, Polman K et al.. Circulating antigen tests and urine reagent strips for diagnosis of active schistosomiasis in endemic areas. Cochrane Database of Systematic Reviews 2015, Issue 3. www.ncbi.nlm.nih.gov
- Medycyna Praktyczna. Interna – Mały Podręcznik. Schistosomoza. (dostęp 17.11.2023) www.mp.pl
- Wang L-D, Chen H-G, Guo J-G. A strategy to control transmission of schistosoma japonicum in China. N Engl J Med 2009; 360: 121-8. New England Journal of Medicine
- Lapa M, Dias B, Jardim C, Fernandes CJ, Dourado PM, Figueiredo M. Cardiopulmonary manifestations of hepatosplenic schistosomiasis. Circulation. 2009 Mar 24. 119(11):1518-23. www.ncbi.nlm.nih.gov
- Walker M, Zunt JR. Parasitic central nervous system infections in immunocompromised hosts.. Clin Infect Dis 2005; 40(7): 1005-15. www.ncbi.nlm.nih.gov
- Gray DJ, Ross AG, Li Y-S, et al. Diagnosis and management of schistosomiasis. Clinical review. BMJ 2011; 342: d2651. BMJ (DOI)
- Vennervald BJ, Dunne DW. Morbidity in schistosomiasis: an update.. Curr Opin Infect Dis 2004; 17(5): 439-47. www.ncbi.nlm.nih.gov
Opracowanie
- Honorata Błaszczyk, lekarz, specjalista medycyny rodzinnej, Poradnia Lekarzy Rodzinnych w Łodzi (recenzent)
- Tomasz Tomasik, Dr hab. n. med., Prof. UJ, specjalista medycyny rodzinnej, Uniwersytet Jagielloński Collegium Medicum w Krakowie (redaktor)
- Lino Witte, dr med., lekarz rezydent, medycyna wewnętrzna, Frankfurt